In september jl. reisde Paul Baars, samen met een groep pelgrims van de Russisch-orthodoxe parochie van Krefeld (Duitsland) en zangers van de Nijmeegse Byzantijnse Kapel, af naar Cyprus. Voor Paul was het ‘een interessante kennismaking met het eiland en zijn kerken.’ De zee rond Cyprus kent nauwelijks een branding en eb en vloed, toch bevindt het eiland zich geo- en kerkpolitiek in woelige wateren, zo ontdekte Paul. Hieronder vindt u zijn verslag.
Cyprus kent een diversiteit aan culturen en kerken. Op het Griekse deel van het eiland vind je naast Grieks-orthodoxe christenen ook Armeniërs, Syriërs, Georgiërs, maronieten, kopten en moslims. Ze hebben hun eigen restaurants, winkels en gebedshuizen. Er zijn rooms-katholieke kerken met hun charitatieve instellingen.
Wat mij onmiddellijk opviel was het groot aantal Russisch sprekende mensen, compleet met een eigen ‘Russische’ infrastructuur. Naast ons hotel was drie keer per week een Russische disco. Ik ben geen discotype, maar ben er toch binnen gestapt om kennis te maken. Het waren vooral studenten, die na het begin van de oorlog tussen Rusland en Oekraïne gevlucht waren en soms na een lange zwerftocht op Cyprus geland waren. Ze vormen nu een groep ‘overtollige mensen’ die geen duidelijke vooruitzichten hebben. Tot 2021 kon je een Cypriotisch paspoort legaal kopen, wanneer je minimaal twee miljoen euro investeerde in het eiland. Zo kwamen veel rijke Russen op Cyprus. Ook komen er nog steeds Russische toeristen, maar minder dan eerst. Vanwege de sancties moeten ze omreizen via Ankara of Jerevan.
Vluchtelingen en een muur
Geseculariseerde Israëliërs kopen op Cyprus een tweede huis om te ontkomen aan het fanatiek religieuze jodendom dat in Israël aan invloed wint. Er werken veel arbeidsmigranten uit Azië en Afrika. Daarnaast is er een groot aantal mensen gestrand, die via Cyprus West-Europa proberen binnen te komen. Die vluchtelingenstroom legt een grote druk op het eiland en dat leidt soms tot protesten. Er is echter ook hulp voor vluchtelingen. Zo voerde de gelovigen van de Grieks-orthodoxe kathedraal van Limasol, na de liturgie op de zondag dat wij er waren, actie voor vluchtelingen. En voor het rooms-katholieke charitasbureau van Nicosia stond een rij mensen te wachten, onder wie ook islamitische vrouwen.
De hoofdstad Nicosia (Lefkosia in het Grieks) is de enige Europese stad, die nog verdeeld is door een muur, slordig opgetrokken uit lege oliebarrels, zandzakken en prikkeldraad. Het is pijnlijk om te zien. Je ziet er geen militairen meer op staan, maar er is wel een checkpoint waar je na identificatie het Turks-Cypriotische deel van de stad binnen kunt gaan. De verdeling van de stad is nu een verdienmodel met goedkope winkeltjes en restaurants. Vooral toeristen maken dit uitstapje. Maar ik zag er ook een orthodoxe priester die in een Turkse winkel een tapijt wilde kopen. Er zijn dus zeker Grieken die kunnen opschieten met hun Turkse buren.
Het eiland van de heilige apostel Paulus, Barnabas, Lazarus en Thekla
Cyprus betekent ‘koper’ en dankt zijn naam aan de kopermijnen die er vroeger waren. Het kent een bewogen geschiedenis. Ongeveer 1200 voor Christus vestigden Grieken zich op het eiland. Zij zijn sinds die tijd de belangrijkste bevolkingsgroep, al is het eiland veelvuldig van eigenaar gewisseld. Volgens het Nieuwe Testament bezochten de apostel Paulus en zijn reisgezel Barnabas rond het jaar 50 Cyprus en brachten zij het christendom naar het eiland. Dat vroege begin is voor de Cypriotisch-orthodoxe kerk heel belangrijk. De zuil, waaraan Paulus was vastgebonden toen hij gegeseld werd, staat nog overeind bij de stad Paphos. Een van de eerste bekeerlingen van Paulus op het eiland was de heilige Thekla, die uiteindelijk de marteldood gestorven is.
Volgens de traditie zou ook Lazarus, die door Christus uit de doden is opgewekt (Johannes 12, 9-11), naar Cyprus zijn uitgeweken en daar door Paulus gewijd zijn tot de eerste bisschop van Kition (nu Larnaca). Hij kreeg de eretitel ‘vriend van Christus’. De Moeder Gods zou persoonlijk naar Cyprus zijn gekomen om hem een door haar geweven omoforion te overhandigen op haar reis verder naar Ephese en de Athos. Een omoforion is een van de kledingstukken die een bisschop draagt. In Bethanië (Israël/Palestina) is nog steeds een graftombe van Lazarus. Maar ook in de aan hem gewijde kerk te Larnaca vinden we zijn graftombe. De relieken zijn in 890 overgebracht naar Constantinopel. De kruisvaarders stalen ze en brachten ze naar Marseille, waar ze zijn verdwenen. In de 16de eeuw nam een Russische monnik enkele relieken van Larnaca mee naar het Eleazárov klooster bij Pskov. In 1972 ontdekten restaurateurs onder het altaar van de kerk in Larnaca een oude sarcofaag met mogelijk toch de relieken.
De eerste bisschoppen
Lazarus heeft als eerste bisschop van Cyprus wel concurrentie van de heilige Barnabas zelf en van zijn leerling de heilige Eraklidios, die men ook tot de eerste bisschoppen van Cyprus rekent. Volgens sommige overleveringen stichtte Barnabas het bisdom Milaan en is hij in Italië gestorven. Maar hij zou ook op Cyprus gestorven kunnen zijn. In het jaar 478 werd de locatie van zijn graf in een droom aan aartsbisschop Anthemios geopenbaard. Hij wees op een plek bij Salamis (Cyprus) aan en daar vond men inderdaad een graf. Bij de stoffelijke resten werd een exemplaar van het evangelie van Mattheüs aangetroffen. Dat zag men als bewijs dat het om Barnabas ging. Men bouwde er een kerk en een klooster omheen, nu een museum in Noord-Cyprus.
Tijdens het concilie van Efeze in 413 kreeg de Cypriotische kerk binnen de orthodoxe kerk een autocefale (onafhankelijke) status. Zij heeft recentelijk de nieuwe Oekraïens-orthodoxe kerk, die binnen het patriarchaat Constantinopel valt, erkend. Maar dat heeft wel tot interne discussie en verdeeldheid geleid. Kerkpolitiek en de conflicten tussen de patriarchaten Moskou en Constantinopel hebben gelukkig tijdens onze pelgrimage geen rol gespeeld. We werden overal hartelijk ontvangen.
Kerken en moskeeën als getuigen
Oorlogen en aardbevingen hebben op het eiland veel oude gebouwen beschadigd of verwoest. Niet alleen de kruisvaarders, de islamitische heersers en de Turken hebben zo nu en dan huisgehouden, ook de ‘iconoclasten’, die tussen 726 en 787 en tussen 815 en 843 Byzantium beheersten, hebben veel vernield. De sporen van al die gebeurtenissen, die veel weghadden van onze beeldenstorm, zijn in de oude gebouwen te zien. Sommige kerken zijn later omgebouwd tot moskee; een paar van die moskeeën zijn later weer teruggebracht tot kerk. Sommige kerken konden alleen blijven functioneren nadat de koepel eraf was gesloopt. Want in de Osmaanse tijd (1571 tot 1878/1916) moesten de kerken lager zijn dan de moskeeën. Het is enorm interessant te zien hoe die oude kerken/moskeeën en hun interieur voortdurende verbouwd zijn. Je zou kunnen zeggen dat de kerken veelvuldig ‘gerecycled’ zijn. Voor de bezoekers ligt in de kerken vaak een korte informatiefolder klaar, meestal in het Grieks, Engels of Russisch. Fotoboeken en (kunst)historische studies heb ik nauwelijks gevonden. Volgens de geleerde gids die ons rondleidde, was de laatste serieuze boekhandel in Limasol onlangs helaas gesloten.
In de heilige Panagia Angeloktisti (door engelen gebouwde) kerk in het dorp Kiti zijn mozaïeken uit de 6de eeuw bewaard gebleven. Deze kerk had geluk. Ze stond tijdens het iconoclasme leeg en werd daardoor met rust gelaten. De meeste oude fresco’s zijn alleen in kleine afgelegen kerkjes bewaard gebleven. Veel kerken zijn in de 19de eeuw gebouwd of hersteld, toen er meer ruimte kwam voor de christenen. De fresco’s en iconostasen die de kerken nu sieren, stammen vaak uit die periode en zijn sterk westers beïnvloed. Wanneer er oude fresco’s in kerken teruggevonden worden, herstelt men die nu vaak. Ik zag trouwens ook veel recent geschilderde iconen: ik vond ze mooi, minder romantisch en verhevener.
Interessant is de Ömeriye moskee, die nog steeds in gebruik is in het Griekse deel van Nicosia. Ze was tijdens de kruistochten door de katholieke Augustijnen gebouwd als kloosterkerk en heeft daarom nog steeds de vorm van een westerse kerk. Je ziet de absis, een nisvormige ruimte die meestal naar het oosten is gericht, nog en ook waar het altaar heeft gestaan. Aan een zijmuur richting Mekka staan de mihrab (nis) en de minbar (preekstoel). Ik deed mijn schoenen uit en was welkom. Het islamitische kerkhof dat ernaast lag is vernietigd en nu een rommelige parkeerplaats. In andere moskeeën zijn de christelijke sporen vaak ook nog goed te zien.
Onafhankelijk Cyprus
Na de onafhankelijkheid van Cyprus in 1960 en uiteindelijk ook de verdeling in een Turks- en Grieks-Cypriotisch deel, vervielen de kerken en kloosters in het noordelijke deel: ze veranderden in musea of moskeeën of werden leeggeroofd. Via de rechter lukt het Cyprus soms bepaalde kunstschatten weer terug te krijgen. In enkele van deze kerken mag nu weer de liturgie gevierd worden. Op het zuidelijke deel van het eiland is ongeveer 20% van de bevolking Turks gebleven en zijn enkele moskeeën nog steeds in gebruik.
Ook recentelijk is mogelijk vanwege overheidsbeleid veel gebouwd en gerenoveerd. Vooral de kloosters zijn met zorg gerestaureerd. Sommige mannenkloosters waren tegelijk centra voor het management van het kerkelijke leven en de kerkelijke bezittingen. De omvang van die bezittingen is niet goed bekend en dat zorgt voor speculaties, discussie en kritiek. Zo zijn de twee Cypriotische biermerken Leon en Keo waarschijnlijk deels in het bezit van de kerk. Dit raakt aan een gevoelig punt van de vermoedelijk grote rijkdom van de orthodoxe kerk, terwijl het onduidelijk is waar die rijkdom vandaan komt. Maar als het 36 graden is, vormt dat geen beletsel: heilig bier, wat wil je nog meer! De vrouwenkloosters die we bezochten waren vaak veel informeler, eenvoudiger en opener. Er stonden thee, koffie en koekjes klaar voor de bezoekers. Je kon een praatje maken met een van de zusters. De priester en hypodiaken (hulpdiaken) die deel uitmaakten van onze groep kregen er altijd cadeautjes.
Recentelijk zijn op Cyprus enkele grote Russisch-orthodoxe kerken gebouwd, bijvoorbeeld de drukbezochte kerk van de heilige Nikolaas in Limasol en de enorme luxueuze kerk van de apostel Andreas in het dorpje Episkopeio bij Nicosia, met gouden koepels en een vergulde iconostase. Het complex rond de kerk met een groot gebouw, cafeetjes, standbeelden en een speeltuin voor de kinderen komt absurd over als een toeristisch pretpark. Binnen in de kerk hangt een grote icoon met daarop de Wit-Russische Svjatislav Zagorov met zijn familie. De oligarch heeft de kerk gesponsord en een kleine kopie ervan heeft hij overhandigd aan een bisschop. Dat kan eigenlijk niet, want die betrokkenen leven nog en zijn niet heilig verklaard. De kerk had gelukkig een mooie rustige zijkapel, die wel uitnodigde tot gebed. Op het feest van de Geboorte van de Moeder Gods en op de zaterdagavond gingen we naar de Nikolaaskerk in Limasol en waren onder de indruk van de diensten. Zondagochtend ging het grootste deel van de groep opnieuw. Maar de Nijmeegse Byzantijnen gingen naar de Grieks-orthodoxe Agia Napa kathedraal met indrukwekkende Griekse Byzantijnse zang. Een mooie afsluiting van onze reis.
Verder lezen:
- E. Hein, Zypern Byzantinische Kirchen und Klöster, Melina-V, Rattingen 1996.
- Кипр – остров святых. Путеводитель паломника. 2008, VVV Cyprus.
- Thorsten Kruse, The Religious Heritage of Cyprus. A Survey in the City of Nicosia and its Suburbs, Report 2021, Friedrich Ebert Stiftung. (online geraadpleegd)
- Paul Sant Cassia, Religion, politics and ethnicity in Cyprus during the Turkocratia (1571-1878). (online geraardpleegd)
- Interessant is ook een reisverslag van de Russische pelgrim Vasilij Grigorovits Barskij, die tussen 1723 en 1747 een langer reis maakte naar de heilige berg Athos, Cyprus en het Heilige Land. Паломничество на Кипр православный, Ларнака 2013. Наталиа Зыкова. (Pelgrimage naar het Orthodoxe Cyprus, Larnaca 2013, Natalia Zykova. (Het boek geeft een inleiding en tekstuitgave en is binnenkort aanwezig op de Nijmeegse Universiteitsbibliotheek).
