Spreuken van de woestijnvaders als leidraad voor het leven

Het is heel eenvoudig: ik raad het niet aan om het boek Stemmen uit de stilte, deel II te kopen! Hoewel het vreemd lijkt om een boekbespreking zo te beginnen, is de boodschap lekker duidelijk. De zin moet echter wel genuanceerd worden, omdat dit boek niet op zichzelf staat en moeilijk te begrijpen is zonder deel I. Het tweede deel van Stemmen uit de stilte is namelijk een logisch en noodzakelijk vervolg op deel I. Dit komt doordat het oorspronkelijk één boek was, vol met spreuken uit de woestijnvaderbeweging, waarvan Stemmen uit de stilte de vertaling is. Daarom raad ik van harte aan om deel II samen met deel I te lezen.

Historische context

De woestijnvaderbeweging, die rond het midden van de derde eeuw in de Egyptische woestijn ontstaat, duurt enkele eeuwen. De beweging begint bij woestijnvader Antonius, die zich aangesproken voelt door het verhaal van de rijke jongeling in het evangelie. Jezus zei: ‘Als je echt volmaakt wilt zijn, ga dan heen, verkoop alles wat je hebt en deel de opbrengst onder de armen, en je zult een schat in de hemel hebben.’ Antonius volgt deze oproep op, verkoopt al zijn bezittingen en trekt naar de woestijn waar hij uiteindelijk in een verlaten fort gaat wonen. De poort gaat op slot. Na tientallen jaren breken nieuwsgierige mensen de deur van het fort open. God geneest vervolgens veel mensen door Antonius’ gebeden en hij geeft wijze woorden aan degenen die het nodig hebben. Zo wordt Antonius een voorbeeld van hoe een God-vervuld christelijk leven eruit kan zien en duizenden volgen zijn voorbeeld.

Wanneer de vervolgingen uitbreken en Berberse roversbendes rovend en moordend door de Egyptische woestijnen trekken en ook monnikengemeenschappen overvallen, moeten de monniken vluchten. De onderlinge mondelinge overlevering van monnikwijsheden en -spreuken is door de verstrooiing niet meer mogelijk, dus begint men deze op schrift te stellen. Er ontstaan verschillende bundels: de Alfabetische Vaderspreuken (gerangschikt op naam van de monnik), de Systematische Vaderspreuken (gerangschikt op onderwerp) en de Anonieme Vaderspreuken (spreuken waarvan de naam van de monnik niet bekend is).

De inhoud van deel II

De bundel Stemmen uit de stilte, deel II is het tweede deel van de vertaling van de Systematische Vaderspreuken. Zo staan er honderden spreuken in, thematisch samengebracht in hoofdstukken als bijvoorbeeld: altijd nuchter zijn, onophoudelijk en waakzaam bidden, gehoorzaamheid, nederigheid, liefde, werkers van wonderen, en de deugdzame leefwijze van diverse vaders.

Meestal heeft elk thematisch hoofdstuk een vaste vorm. Zo beginnen de hoofdstukken met spreuken die ook in de Alfabetische Vaderspreuken staan, zoals bijvoorbeeld het verhaal van monnik Arsenius dat in de Alfabetische Vaderspreuken als de 21e spreuk is opgenomen.  In de Systematische Vaderspreuken staat deze spreuk in het hoofdstuk Onophoudelijk en waakzaam bidden:

‘Ze vertelden abba Arsenius dat hij zaterdagsnacht, bij het gloren van de zondag, met zijn rug naar de zon ging staan, zijn handen naar de hemel hief en zo bleef staan totdat de zon in zijn gezicht scheen.’

Daarna volgen soms een of meerdere spreuken van Jesaja van Sketis, uit zijn werk Ascetische verhandelingen, een boek vol praktische richtlijnen en spirituele inzichten, bedoeld om monniken te helpen groeien in hun spirituele leven. Zo kom je nu een spreuk uit de Ascetische verhandelingen tegen in het thematische hoofdstuk ‘Nederigheid’, in de Systematische Vaderspreuken:

‘Abba Isaïas heeft gezegd: “Zucht naar eer bij de mensen brengt leugen voort, maar die zucht omkeren tot nederigheid vergroot de vrees voor God in het hart. Jaag dus geen vriendschap na met wie in de wereld wordt geëerd, anders sterft de eer van God in je af.’”

Elk hoofdstuk uit de Systematische Vaderspreuken (en dus ook in Stemmen uit de stilte) wordt vervolgens afgesloten met enkele spreuken van de Anonieme Vaderspeuken, zoals bijvoorbeeld in het hoofdstuk ‘Spreuken van vaders die in de ascese oud zijn geworden’:

‘Een oudvader zei:  “Wie een monnik prijst, levert hem over aan de handen van de vijand.’”

Dit boek is een goudmijn van christelijke woestijnvaderwijsheid. Wat de naam overigens niet doet vermoeden, is dat er in de vaderspreuken ook spreuken van vrouwen staan, zij het in mindere mate. Er waren gewoon veel minder vrouwen die de woestijn introkken (begrijpelijk, gezien de harde omgeving en de dreiging van roversbendes), maar hun wijsheid wordt zeker niet minder gewaardeerd. Zo vinden we spreuken van bijvoorbeeld moeder Syncletica, in het hoofdstuk ‘Nuchter zijn’, spreuk 73.

‘Verder heeft zij gezegd: “Laten we waakzaam zijn, want via onze zintuigen dringen, of we het willen of niet, de dieven binnen. Kan een huis immers, wanneer de rook van buiten aan komt waaien en de deuren openstaan, niet zwart worden?’”

Fysieke uitgave

De fysieke uitgave van het boek Stemmen uit de stilte, deel II is gelijk aan deel I: vooral praktisch, een paperback, makkelijk open te vouwen en qua prijs gunstiger dan een duurdere hardcover. Dat is wel prettig, omdat je eigenlijk deel I en II tegelijk hoort te kopen. Nogmaals, deel I is echt nodig om deel II te begrijpen, omdat deel I een goede uitleg en inleiding op de spreuken geeft. Het papier van het boek is dik genoeg, waardoor de tekst op de andere kant van de pagina weinig doordrukt. De marges aan de buitenzijde van de bladzijden zijn wat krap, waarschijnlijk om het aantal pagina’s beperkt te houden. De referenties per spreuk naar andere boeken, zoals de Alfabetische Vaderspreuken, Ascetische Verhandelingen, en Anonieme Woestijnvaderspreuken, zijn mooi en staan in de bladzijdemarge. De referenties zijn wel in een heel klein lettertype weergegeven, wat bij weinig licht voor sommigen onleesbaar kan zijn. Maar goed, de verwijzingen zijn niet essentieel voor het lezen en begrijpen van de inhoud van de spreuken.

Reflectie

Als er één ding duidelijk mag zijn, is het mijn enthousiasme over het boek en de inhoud. Jaren geleden werd ik gegrepen door de woestijnvaderspreuken en sindsdien vormen zij een rode draad door mijn leven. Bij het lezen van deel II werd ik opnieuw gegrepen. Af en toe schudde een spreuk mij wakker of legde de vinger op een zwakke plek; soms praktisch aanmoedigend, dan weer algemeen inspirerend of specifiek terechtwijzend. En soms kon ik echt niets met een spreuk, wat ook voorkomt. Logisch, de spreuken zijn persoonlijk advies voor specifieke monniken, daarom kun je zeker niet elke spreuk klakkeloos toepassen op je eigen leven. Maar toch, net zoals een enthousiasteling naar de Tour de France kan kijken en dan toch maar weer eens op de fiets stapt, wat meer beweegt, let op zijn eten en aan de slag gaat, zo kunnen deze spreuken ook een plek krijgen in ons leven. Lees ze met aandacht, laat ze hun werk doen, laat God door hen heen zijn werk doen. Experimenteer als de monniken, zoek en ervaar. Het levende bewijs van hun nut ligt eenvoudig in het feit dat deze spreuken al meer dan 1500 jaar worden overgeleverd. Het is mijn vurige wens dat deze uitgave mag bijdragen aan de volgende 1500 jaar.

_{Openingsfoto: Masileh Qom Woestijn. @CreativeCommons: Mostafameraji}