De Republiek Moldavië komt de laatste tijd steeds vaker in het nieuws in de westerse media. Zeker nu er sinds eind 2023 onderhandelingen gaande zijn over toetreding tot de Europese Unie. Er bestaan echter ook zorgen over het buurland van Oekraïne. Zo bestaat de vrees dat Rusland zijn hybride oorlogsvoering zal gebruiken om de zittende pro-Europese regering van het land omver te werpen, om zo een nieuw (militair) front te kunnen opzetten tegen de liberale orde van het Westen. Hoe zit het nu precies in het land dat van oudsher ingeklemd is tussen twee belangrijke invloedssferen?
Een van de redenen voor deze bezorgdheid is de kerkelijke situatie in het land. Net als in veel andere buurlanden van Rusland speelt de orthodoxe kerk een belangrijke rol in de Republiek Moldavië, of Moldova. Ook hier concurreren een meer pro-Russische en een andere, in dit geval pro-Roemeense, tak van de orthodoxie met elkaar. In het verleden heeft het patriarchaat in Moskou in veel gebieden kerkstructuren ingezet om zijn pro-Russische, Kremlin-vriendelijke missie te verspreiden. Een missie die zowel religieus als cultureel van aard is en die vooraf gaat aan het verwerven van politieke invloed.
De pro-Russische richting van de orthodoxie in Moldavië moest zich, na de Russische aanvalsoorlog tegen Oekraïne en de steun daarvan door Patriarch Kirill van Moskou, tot op zekere hoogte herdefiniëren. Vanuit de hoofdstad Chisinau klonken er nu kritische geluiden richting Moskou, terwijl tegelijkertijd de concurrentie met de pro-Roemeense orthodoxie bleef bestaan. Al in een brief aan patriarch Kirill in september 2023, gaf de Moldavische metropoliet Vladimir een overzicht van de problemen die de nabijheid van Moskou voor zijn kerk veroorzaakte.[i] Hij kreeg geen antwoord.
De geografische ligging op de grens tussen het westerse en oosterse christendom heeft de Republiek Moldavië en de orthodoxe christenen door de eeuwen heen in conflictsituaties gebracht. Het fenomeen van conflicten van orthodoxe kerken op de grens met Rusland gaat op voor meerdere Europese landen.[ii] Hetzelfde zien we in de Baltische staten, in Estland en Litouwen. Hoe deze concurrentiesituatie tussen twee takken van de orthodoxie is ontstaan, kan alleen worden begrepen tegen de achtergrond van historische ontwikkelingen.
Orthodox geloof in Moldavië: tussen Oost en West
Ook in de Middeleeuwen lagen de Karpaten tussen de invloedssferen van de Latijns-westerse en de orthodox-Byzantijnse kerk, dit was af te lezen aan de verdeling in bisdommen, en in de verschillen in religieuze culturen. De bronnen zijn echter schaars. Er valt nog behoorlijk wat onderzoek te verrichten naar het religieuze en confessionele landschap ten oosten van de Karpaten in de late Middeleeuwen vervaagd.
Dit gaat evenzeer op voor de religieuze cultuur onder de gelovigen. De lekenbevolking merkte er doorgaans weinig van dat de twee kerkelijke doctrines met elkaar concurreerden. Naast de dogmatisch-liturgische scherpslijperij tussen de westerse en oosterse riten in deze regio, was er de zeer praktische kwestie van de canonieke jurisdictie, of een bepaalde kerkelijke organisatie tot Rome of Constantinopel behoorde. Het is tot op heden nog steeds niet duidelijk of de regio’s in kwestie ‘orthodox’ of ‘Latijns’ waren. Hier had de politiek baat bij: de onduidelijke confessionele situatie bood de lokale heersers de mogelijkheid om een pragmatisch beleid te voeren, pendelend tussen Rome en Constantinopel, om hun politieke belangen na te streven.
De verder weg gelegen grote bisdommen aan beide oevers van de Donau oefenden hun invloed uit op kerkelijk en religieus gebied. Hiertoe behoorden de oost-Slavische metropool Kiev en het orthodoxe aartsbisdom Halytsj (verbonden aan het vorstendom Galicie), beide gelegen in wat nu West-Oekraïne is. Ze behoorden allemaal tot de kerkelijke soevereiniteit van het Oecumenische Patriarchaat van Constantinopel. De Byzantijnse ritus was dus blijkbaar de norm in de gebieden ten noorden van de Donau en in de steppen ten westen van de Zwarte Zee. In de bronnen van de ridderorden als de Johanniter Ridders en de Duitse Orde, komen de schismatici (leden van de Byzantijnse ritus die zich volgens de officiële interpretatie in Rome hadden afgescheiden; in schisma waren) zeer geregeld ter sprake. Deze schismatici bemoeiden zich met de missionarissen die door de Romeinse Curie werden gestuurd en ze vormden een serieus obstakel voor de territoriale expansiepolitiek van het middeleeuwse Hongaarse koninkrijk, dat Latijnse religieuze propaganda gebruikte om de regio’s ten oosten van de Karpaten in zijn politieke systeem op te nemen.
In het midden van de 14e eeuw was er sprake van een intensivering van het Latijnse missiewerk ten oosten van de Karpaten, gecoördineerd vanuit de Hongaarse hoofdstad Boeda. De politieke druk om de Moldavische gebieden in te lijven nam toe, maar Hongarije was niet de enige staat die op deze gebieden aasde. Ook de Poolse kroon mengde zich in het politieke spel in de regio en eiste de soevereiniteit over Moldavië op. De vorsten probeerden de situatie naar hun hand te zetten, al hadden ze een ambivalente houding als het om religieuze kwesties ging die speelden tussen Rome en Constantinopel, Boeda en Krakau. Een afdoende methode was de huwelijkspolitiek: afhankelijk van de belangen, trouwde men met een orthodoxe of Latijnse prinses. Bovendien stichtten ze tegelijkertijd zowel orthodoxe als Latijnse bisdommen in het land.
Ontluikende Moldavische orthodoxie
De toenadering tot Constantinopel werd echter sterker. Prins Peter II van Moldavië (1375-1391) stichtte in 1386 de metropool Moldavië in de Byzantijns-orthodoxe ritus. Met Alexander de Goede (Alexandru cel Bun, die regeerde van 1400-1432) vond in Moldavië een ongekende versterking van de orthodoxie plaats. Het land, de staat en de religieus-nationale traditie ontwikkelden zich tot een van de belangrijkste orthodoxe tradities van de middeleeuwen en de vroegmoderne periode. Alexandru stichtte een theologische academie in de hoofdstad Suceava, waar belangrijke geleerden uit de omgeving van het Oecumenisch Patriarchaat van Constantinopel werkten. Ondanks sporadische Griekse geschriften, met name in de brieven aan het Oecumenisch Patriarchaat, was de heersende taal binnen de Moldavische orthodoxie in deze periode, het Kerkslavisch. Niet alleen kerkdiensten, maar ook kanselarijdocumenten, correspondentie, onderwijs in de kloosterscholen, enz. werden in deze taal gevoerd. (Roemeens werd daarom ook tot het midden van de 19e eeuw in cyrillische letters geschreven.) Brieven naar het westen werden wel in het Latijn geschreven en vaak ook in het Duits. Al snel had Moldavië zijn eigen nationale heilige, Sint Jan de Jongere van Suceava. Zijn relikwieën werden in 1402 naar de hoofdstad gebracht en dienden vooral als herkenningsteken voor de ontwakende Moldavische orthodoxie.
Alexandru stichtte belangrijke kloosters als het Neamț-klooster, het grootste en oudste van het land. Het landgoed, omringd door vestingmuren, lag in de onmiddellijke nabijheid van het Latijnse bisdom Baia. Het had een bloeiende bibliotheek en in de 15e eeuw voorzag een kalligrafiewerkplaats de hele Oost-Slavische orthodoxie van ongeëvenaarde manuscripten van belangrijke theologische en liturgische literatuur in het Kerkslavisch. Het kalligrafische schrift van Neamț werd zo populair dat de cyrillische drukletters, die door latere drukkers in de oosters- orthodoxe gebieden van Polen, Litouwen en Rusland werden gebruikt, naar dit schrift werden gemodelleerd.
De Moldavische orthodoxie was ook van internationaal belang. Metropoliet Damian (geb. 1447) werd vermeld als achtste lid van de 200-koppige Byzantijnse delegatie op het Concilie van Ferrara in Florence (1438-1439) en hij nam actief deel aan de dogmatische discussies over het Filioque, wat het niveau van de theologische opleiding van de hoge geestelijkheid van Moldavië aantoont.Twee eeuwen later was een heerser als de vorst Vasile Lupu (gestorven in 1661) een van de belangrijkste heersende figuren in de orthodoxe wereld. De bouw van kerken in de Moldavische stijl floreerde onder Lupu’s heerschappij. De kloosterkerk Trei Ierarhi in de toenmalige hoofdstad Iași getuigt nog steeds van de barokke schoonheid van deze stijl. Naast de nieuwe kerk stichtte de vorst een theologische academie en een drukkerij die literatuur leverde aan het gehele orthodoxe Oosten: van Moskou, Constantinopel en Antiochië tot aan Jeruzalem. Daarnaast verrezen er onder het gezag van Vasile Lupu orthodoxe kerken buiten de landsgrenzen in niet-orthodoxe regio’s als Transsylvanië en Polen. Er bestond in die tijd zoiets als een Orthodoxe Gemenebest waarin voor de Moldavische vorst een hoofdrol was weggelegd. Hij had de laatste hand in de verkiezing van de patriarchen van Constantinopel, Antiochië of Jeruzalem. Net als de Byzantijnse keizers in het verleden hadden gedaan, riep hij in 1642 een pan-orthodoxe synode bijeen in de hoofdstad Iași .
Belangrijke hiërarchen van de orthodoxe wereld kwamen uit Moldavië. Petro Mohyla (geb. 1596-1647), afkomstig uit de Movilă dynastie, werd in 1632 metropoliet van Kiev, stichtte de Academie van Kiev die naam maken in heel Europa, en schreef een Confessio Orthodoxa met een sterk identiteitsvormende functie voor de vroegmoderne orthodoxie.
Metropoliet Varlaam (overleden in 1657) werd in 1639 voorgedragen voor het ambt van Oecumenisch Patriarch, maar hij weigerde. Hij bleef uitblinken als geleerde: hij sprak Kerkslavisch, Latijn en Grieks en liet een belangrijk opus na voor de moderne orthodoxe theologie. Een belangrijk onderdeel hiervan was zijn antwoord op de calvinistische catechismus (een catechismus die rond 1630 werd gepubliceerd, en uit de pen kwam van de patriarch van Constantinopel, Kyrillos Lukaris, en die duidelijk tot stand was gekomen onder invloed van calvinistische, voornamelijk Nederlandse diplomaten).
Moldavië voor het tsaristische imperialisme
In 1812 maakte het Verdrag van Boekarest een einde aan een zes jaar durende Russisch-Turkse oorlog. Als gevolg hiervan werd Bessarabië, de regio van Moldavië ten oosten van de rivier de Proet, afgescheiden en opgenomen in het Russische Rijk.
De orthodoxie werd zo het onderwerp van een dispuut tussen de Russisch-Orthodoxe Kerk en de Roemeens-Orthodoxe Kerk (respectievelijk ROK en RumOK). In Bessarabië kwamen de twee bisdommen Chotyn en Chișinău, die aan de andere kant van de grensrivier de Proet lagen, onder de jurisdictie van het Moskouse patriarchaat. Aanvankelijk vormden ze onder metropoliet Gavriil Βănulecu-Bodoni (1746-1821) hun eigen metropool Bessarabië, maar die werd later gedegradeerd tot het aartsbisdom Chișinău.
De daadwerkelijke Russificatie van de Bessarabische orthodoxie begon pas in 1870 onder leiding van de Russische aartsbisschop Pavel Lebedev van Chișinău (1827-1892). Het Roemeens was vanaf 1812 de hoofdtaal en is dat ook gebleven. Aartsbisschop Pavel schafte echter de drukpers van het aartsbisdom af – die zelfs na de scheiding Roemeense boeken was blijven produceren – en verordonneerde dat alle kerkelijke correspondentie in het Russisch moest worden gevoerd. Er werden nieuwe maatregelen van kracht waarbij Russische geestelijken de positie van Roemeense parochiepriesters overnamen en die degradeerden tot een lagere status. Veel dorpskerken op het platteland, waar het verzet tegen de russificatie aanhield, werden gedwongen te sluiten. Er kwam een nieuwe generatie geestelijken die werd opgeleid aan het theologische seminarie van de Russische kerk in Odessa.
De afscheiding van de Moldavische kerk heeft ruim een eeuw geduurd. In 1919 werd in het Verdrag van Versailles het besluit van de Grote Raad van Bessarabië (Sfatul Țării) van 27 maart 1918 erkend, om deel uit te maken van het Koninkrijk Roemenië. De kerken van de twee delen herenigden zich, onder meer nadat de pro-russische aartsbisschop van Chișinău, Atanasij Gribanovski , naar het buitenland was gevlucht. Hij werd door een pro-Roemeense aartsbisschop vervangen.
Met de impliciete onderschikking aan de Moldavische kerk was deze aartsbisschop het echter niet eens. Het aartsbisdom hield vast aan zijn autonome status en weigerde een onderafdeling te blijven van de Metropool Moldavië gevestigd in Iași. De geestelijkheid ten oosten van de Proet sprak de wens uit dat hun aartsbisdom tot metropool zou worden verheven. Dit gebeurde dan ook in 1927, overigens na een ernstig conflict binnen de kerk, dat alleen kon worden opgelost door tussenkomst van nationalistische politici in Boekarest. De orthodoxie in Moldavië was dus niet langer georganiseerd in één metropool, zoals het geval was geweest tussen 1386 en 1812, maar in twee gelijkwaardige metropolen onder de jurisdictie van de RumOK, die in 1925 een patriarchaat werd.
Deze situatie eindigde in 1939 met het geheime aanvullende protocol bij het Molotov-Ribbentroppact, waarin Bessarabië werd toegekend aan de Sovjet-Unie. De Sovjet-Unie trad in zekere zin opnieuw als koloniale macht op, en toonde zich op deze manier de erfgenaam van het tsaristische rijk. De Bessarabische orthodoxie, de metropool Chișinău, werd zo weer onderdeel van de Russisch-orthodoxe kerk.
Orthodoxie in het huidige Moldavië
Na 1945 nam de kerkelijke rivaliteit tussen de patriarchaten van Roemenië en Moskou aanzienlijk af, nu beide landen werden geregeerd door repressieve atheïstisch-communistische regimes. Vanuit kerkelijk oogpunt stond het Roemeense patriarchaat onder leiding van de patriarch van Moskou, die nog steeds voornamelijk een instrument in handen van de Sovjets was. Onder deze omstandigheden verdween het probleem van de jurisdictie van de Bessarabische kerk eenvoudigweg van de agenda.
Pas na de val van het communisme in 1989 kwam de kwestie weer ter sprake. De groeiende instabiliteit van het bestaande Sovjetsysteem ging gepaard met een aantal structurele uitdagingen. Sommige daarvan waren van kerkelijke aard. Het uitroepen van de onafhankelijkheid in de voormalige Sovjetrepubliek Moldavië op 27 augustus 1991 bracht de historisch explosieve kwestie van de aansluiting van de Moldavische kerk weer op tafel. De metropool Bessarabië (MB) werd in 1992 door de Roemeense overheid gereactiveerd; sindsdien functioneert deze onder metropoliet Petru Păduraru, naast de metropool Chișinău die tot het Moskouse patriarchaat bleef behoren. De autoriteiten van de Republiek Moldavië erkenden deze laatste officieel in 1993 onder de naam Metropolis van Chișinău en heel Moldavië (MOK). De metropool wordt geleid door metropoliet Vladimir Cantarean. Dat betekent opnieuw, dat er twee parallelle Orthodoxe kerkelijke structuren voor dezelfde regio bestaan. De situatie is te vergelijken met die in Oekraïne na 2019 – en is volgens het orthodox kerkelijk recht eigenlijk niet toegestaan. Maar een oplossing leek ook hier moeilijk, omdat achter de twee structuren twee patriarchen stonden die het niet eens konden worden.
De (Roemeense) MB werd lange tijd niet erkend door de Moldavische regeringen. Vanuit Roemenië zelf probeerden zowel de Roemeense staatsautoriteiten als de RumOK om druk uit te oefenen op de Moldavische autoriteiten om officiële erkenning van de MB als legitieme religieuze gemeenschap af te dwingen. Ze spanden een rechtszaak aan bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM), dat de Moldavische autoriteiten in 2001 verplichtte om de MB in te schrijven in het religieuze register. Het EHRM had in de tijd na 1991 een aantal gevallen te beoordelen van orthodoxe kerken die naast elkaar bestonden en in competitie met elkaar waren (ook bijv. in Bulgarije). Moldavië is volgens zijn constitutie eigenlijk een seculiere staat, en de rechters in Straatsburg hebben ook hier geoordeeld, dat de interkerkelijke kwesties (de vraag van canoniciteit) voor de seculiere wetgeving niet van belang zijn, maar dat beide kerken aan de voorwaarden van een religieuze gemeenschap voldoen. Verder moeten de twee kerken onderling tot een overeenkomst komen. De Moldavische autoriteiten stelden de uitvoering van de uitspraak erg lang uit, maar voldeden er uiteindelijk aan in 2002.
Ondanks de officiële erkenning boekte de MB geen succes in de Moldavische samenleving. De meeste orthodoxen in het land bleven onder de hoede van de MOK. De situatie veranderde echter in het licht van de oorlog in Oekraïne. De MOK, die sinds 1994 een autonome status heeft binnen het patriarchaat van Moskou, moest wel toegeven dat de bevolking onrustig en bang was door de Russische agressie. Na het mislukken van de pogingen van de door Rusland gefinancierde en nu verboden Șor-partij om Moldavië door middel van straatprotesten in maart 2023 weer op een pro-Russische koers te krijgen, is ook in de MOK een herbezinning merkbaar. In principe blijft de MOK, met name de metropoliet Vladimir, absoluut pro-Russisch en antiwesters. Lange tijd genoot hij daarbij de steun van een groot deel van de bevolking, omdat veel Moldaviërs van mening waren en zijn dat de Republiek Moldavië neutraal moet blijven, d.w.z. zich niet exclusief moet oriënteren op Europa of Rusland.
Geen ‘Russische Wereld’
Tegen de achtergrond van de oorlog in Oekraïne heroverwegen de Moldaviërs nu echter hun standpunt. De meesten van hen willen niet langer lijden onder de Russische energiechantage, en ze willen vrij kunnen reizen en werken in Europa. Ze vrezen Russische militaire interventie via het separatistische Transnistrië, een gebied ten oosten van de rivier de Dnjestr, dat net als de republieken Donetsk en Loehansk door Rusland wordt gebruikt als invalshoek voor politieke, mogelijk ook militaire interventie. Metropoliet Vladimir heeft middels een schrijven serieuze kritiek geuit op Moskou, maar zonder resultaat. In scherpe bewoordingen gaf hij te kennen dat de Moldavische Orthodoxe Kerk (MOK) die verbonden is met Moskou, door het staats- en kerkoffensief van Roemenië onder druk was komen te staan van de ‘grootmachten’ en steun nodig had van Moskou, niet alleen moreel maar ook financieel. Steun was echter iets anders dan inmenging. De metropoliet sprak er tegelijk zijn ergernis over uit dat Moskou de autonomie van de MOK had geschonden door eigenhandig een Russische bisschop in Transnistrië te installeren. Gezien de autonome status had de Moldavische kerk hier zelf over moeten beslissen. Metropoliet Vladimir bekritiseerde verder de poging van Moskou om de Moldavische Kerk te integreren in de ‘Russische wereld’ (Ruski Mir). Dit is volgens hem een concept dat wezensvreemd is aan de Moldavische kerk en cultuur, die haar wortels heeft binnen de Latijnse tradities. De Russische deportaties en de russificatie van de Moldaviërs door middel van dwang en geweld worden ook genoemd in het document. Bovenal toont de brief aan dat het pro-oorlog pleidooi van de Russische patriarch Kirill, indruist tegen alle principes van de MOK. Metropoliet Vladimir neemt dan ook duidelijk afstand van het officiële beleid van het ROC en de Russische machthebbers ten aanzien van Oekraïne. De Moldavische kerk verliest ook aan geloofwaardigheid onder het kerkvolk door Kirill’s verkeerde houding. Volgens metropoliet Vladimir bevindt de Moldavisch-orthodoxe kerk zich momenteel in een staat van ‘institutioneel bankroet’.
Europese Unie, april 2024. @European Union.
De reactie onder kerkmensen en priesters is zelfs nog meer uitgesproken. Binnen deze nieuwe religieus-politieke context zet nu een groot deel van de MOK geestelijken stappen om zich samen met hun congregaties te bekeren tot de Roemeense MB. De Moldavische gelovigen beseffen dat verdere toenadering tussen de Moldavische en Russische orthodoxie problematisch zou zijn vanwege de steun van patriarch Kirill van Moskou aan de oorlog. Er is nog een andere tendens: gelovigen en priesters die trouw willen blijven aan de MOK oefenen druk uit op metropoliet Vladimir om te onderhandelen over toenaderingspogingen en zelfs mogelijk over een overplaatsing naar het Roemeense patriarchaat, wat op dit moment onrealistisch lijkt en onmogelijk te realiseren zou zijn: niemand zou weten wat te doen met de bisschoppen van de MOK zolang de bisdommen al bisschoppen van de MB hebben. Ze kunnen niet met emeritaat omdat, canoniek gesproken, een bisschop tot zijn dood gewijd is voor een bepaald diocees.
De kerkelijke situatie blijft onduidelijk en afhankelijk van de politiek. Door de huidige pro-Europese koers van de Republiek Moldavië onder president Maia Sandu ondervindt het MB een welkome rugwind. De grote Roemeens-Orthodoxe Kerk wordt beschouwd als de meest pro-Europese van de orthodoxe kerken in de EU. Dit jaar riep het Moldavische parlement het Roemeens uit tot officiële taal van het land. Er worden nieuwe bruggen gebouwd over de grensrivier de Proet naar Roemenië, het Roemeense snelwegennet wordt uitgebreid naar de Republiek Moldavië en de afgesneden Russische energie wordt vervangen door Roemeense energie. De Roemeense overheid kocht de Moldavische Donauhaven van Giurgiulesthi en breidt die uit voor de export van Oekraïens graan. De MB wordt ook overladen met financiering van de Roemeense staat in de kerksector. De trend lijkt duidelijk: toenadering tot Roemenië, weg van Rusland.
[i] https://www.citychurch.ee/the-church-of-moldova-does-not-want-to-join-the-russian-world-the-orthodox-metropolitan-wrote-a-letter-to-patriarch-kirill/
[ii] https://www.politico.eu/article/europe-orthodox-world-moral-turmoil-patriarch-kirill-russia-vladimir-putin/
Credits openingsfoto: Het Neamt klooster. @Wikimedia Commons: Dickelbers.
Vertaling: Christel Jansen
