Het Ikonen museum in Kampen
De aanleiding voor de staf van het Instituut voor Oosters Christendom (IvOC) om naar het Ikonenmuseum in Kampen te gaan was Ikona, de expositie over heilige vrouwen in oosterse iconenkunst. Helaas is deze unieke verzameling iconen inmiddels verhuisd naar Frankfurt. Wij bezochten deze boeiende expositie pas vrij laat, maar dat kwam omdat we er pas laat weet van kregen. Het Ikonenmuseum mag luider van zich laten horen, vinden wij. Vandaar ons bezoek. Liesbeth van Es, curator en conservator, leidde ons rond en vertelde over de geschiedenis van een bijzondere plek.
Ooit huisden minnebroeders in het gebouw waar het Ikonenmuseum in is gevestigd, in het hartje van Kampen, een idyllische Hanzestad aan de IJssel. Liesbeth van Es wijst ons op de kapittelzaal, op de eerste verdieping waar de dormitoria of slaapvertrekken van de monniken waren. ‘De belendende kerk en de huidige stadsschouwburg behoorden bij het klooster. En niet te vergeten de indrukwekkende bierkelder. Waar je nu vanuit de hoofdingang een pleintje met terrassen oploopt, waren in de tijd van de broeders een moestuin en begraafplaatsen.’
Zodra je het museum binnenkomt, overvalt je de serene sfeer die er in de tijd van de kloosterlingen moet hebben gehangen. Al is het wel zo dat de broeders in de tijd van de Reformatie zijn verjaagd. Liesbeth: ‘In de vorige eeuw, tot ca. 1975, zat hier het politiebureau. Heel wat Kampenaren die hier binnenstappen weten nog precies hoe het was: een gemeentelijk gebouw, met systeemplafonds en tal van afgetimmerde hokjes.’
Van politiebureau tot Ikonenmuseum
Het begon zo’n kwart eeuw geleden toen een verzamelaar ongeveer 200 iconen onderbracht in één collectie in de Alexanderstichting voor Russisch-orthodoxe kunst. Hij kocht het oude klooster aan en liet het zoveel mogelijk in originele stijl terugbrengen. Liesbeth: ‘Hij had zelf een bouwbedrijf dus dat kon je wel aan hem toevertrouwen. Zijn collectie bestond uitsluitend uit oosters-orthodoxe iconen. Vanwege liefdadigheidswerk bezocht hij regelmatig Polen en daar kwam hij in aanraking met deze religieuze kunst. Ik vermoed ook dat heel wat iconen illegaal de Sovjet-Unie zijn uit gesmokkeld; met name na de Omwenteling kwam die handel op gang.
Inmiddels zijn er zeker twintig collecties bijgekomen, waaronder ook grotere schenkingen. De vermaarde verzameling van metalen- en draagikonen van de Duits economiewetenschapper Stefan Jeckel kocht het museum aan. Samen met zijn vrouw verzamelde Jeckel in een halve eeuw zo’n 1700 metaalikonen, voor zover bekend de grootste privéverzameling buiten Rusland.
Enkele jaren geleden kwam daar de collectie van het payroll bedrijf SD Works (ja precies, die van de reclame) uit Antwerpen bij die ze in permanente bruikleen kregen. Op de bedrijfszolder hing de uitgebreide collectie van de oprichter. Bezoekers konden zich aanmelden en een rondleiding krijgen. Op gegeven moment besloten ze dat de collectie hier beter tot zijn recht zou komen. En verder ontvangen we donaties van particulieren.’
Regionale functie
Het Ikonenmuseum inspireert ook jongeren en dat is een mooie functie vindt Van Es: ‘De meeste kinderen die hier komen hebben nog nooit een icoon gezien. Ik vertel dan vaak dat bijna iedereen wel een icoon in huis heeft. Neem bijvoorbeeld een foto van een opa of oma. Als die persoon nog leeft is dat gewoon een leuke foto, maar zodra iemand overleden is krijgt die foto een speciale plek. Dan is die persoon door die foto aanwezig en praat je tegen het portret of je zet er een kaarsje bij. Een icoon doet dus iets met je.’ Dat kregen leerlingen van een MBO voor creatieve bedrijvigheid in Zwolle mee toen ze de opdracht kregen om hun idool in een icoon weer te geven. Natuurlijk roept dat bij sommige gelovigen ook weerstand op: een icoon is immers een gewijd geloofsobject.
In 2021 kwam Liesbeth in dienst bij het museum. Van origine harpiste, werd ze na een studie Godsdienstwetenschap en theologie in Groningen curator in het Kampens museum. Door haar partner die een eigen iconen galerie heeft, wist ze al behoorlijk wat van deze religieuze kunstvorm.
Ikona is een samenwerking van Kampen met twee Duitse iconenmusea, die in Recklinghausen en in Frankfurt. Samen hadden ze genoeg afbeeldingen om een divers beeld van vrouwelijke heiligen, van Eva en Maria, tot heilige vorstinnen en de Hagia Sophia, te kunnen schetsen. Liesbeth: ‘De collectie is best groot, maar tegelijkertijd ook beperkt. Er zijn eindeloos veel iconen van de moeder Gods’, maar van bepaalde vrouwelijke heiligen is er gewoon weinig.’
Eerst hebben we een aantal thema’s vastgesteld: Bijbelse vrouwen uit het Oude en het Nieuwe Testament, martelaressen, vorstinnen, nonnen en kluizenaars. In verschillende zalen in het museum zijn ze te zien. Eva die het kwaad in de wereld zou hebben gebracht omdat ze ongehoorzaam was aan God en Maria Theotokos (let. de Godbarende), ‘de nieuwe Eva’ die juist met blijheid deed wat God haar opdroeg. De proto-martelares Thekla wiens verhaal in een soort van stripicoon van 26 afbeeldingen wordt verteld; een vrouw die in de orthodoxe kerk gelijkwaardig wordt beschouwd aan de apostelen en als eerste martelares wordt vereerd. Zij doopte zichzelf in de gracht van de arena waar ze voor de wilde dieren werd gegooid. Bijzonder leerzaam voor de stafleden was de opmerking van Liesbeth dat de iconografie (de beeldtaal) met name beïnvloed is door het proto-evangelie van Jacobus waarin de rol van de vrouw ook veel actiever en aanweziger is dan in de canonieke teksten. Zo was Maria uitverkoren om het purper van het scharlaken te spinnen en wordt zij om die reden op iconen over de Annunciatie door de aartsengel Gabriël met een klosje rood garen in haar hand afgebeeld. Of neem de bloedvloeiende vrouw die door Jezus werd genezen en in het apocriefe evangelie van Nicodemus: zij verscheen als pleitbezorgster van Jezus die ze wilde verdedigen voor Pontius Pilatus, terwijl vrouwen niet mochten getuigen in de rechtszaal.
Anna van Kasjin die voorspelde dat de stad Kasjin zou worden bevrijd van de Litouwers is vooral populair onder de oudgelovigen. Ze kon zieken genezen, rukte een heidense priester van zijn paard. Deze sterke heilige vrouw is op iconen herkenbaar aan de twee vingers waarmee ze een kruis vormt. De heilige Olga van Kiev liet ook niet over zich lopen, ze zette zich in voor de kerstening van haar volk, maar staat vooral ook bekend om de wrede wijze waarop ze wraak nam op de moordenaars van haar man. En dan hebben we nog de vrouw als genezeres. Maria wordt door haar unieke nabijheid tot Jezus als de grootste aller genezeressen beschouwd. Aan sommige iconen worden zelfs bepaalde helende krachten toebedacht: Ognevidnaja, de vurige, afgebeeld met rode wangen en in een rood gewaad, zou de koorts doen afnemen. En op een andere icoon staat ze vrouwen in het kraambed bij. En tot slot is er nog de Hagia Sophia, de Wijsheid (want van God), die niet per se naar een vrouwelijke figuur verwijst, maar vaak wordt afgebeeld als een engelachtige figuur met vrouwelijke gelaatstrekken. Soms staat Sophia afgebeeld met haar drie dochters, Geloof, Hoop en Liefde. En zo sluit de expositie nog af met een boodschap uit een brief van Paulus, I Korinthe, die niet vaak genoeg gehoord kan worden in deze onrustige tijden: ‘Ons resten geloof, hoop en liefde, deze drie, maar de grootste daarvan is de liefde.’
IKONA is helaas niet meer te zien in het Ikonen museum in Kampen, maar wel vanaf 17 oktober in het Museum angewandte kunst in Frankfurt (Let op: dus niet in het Ikonenmuseum aldaar).
De catalogus van Ikona. Heilige vrouwen in de orthodoxe kunst is verkrijgbaar bij het Ikonenmuseum in Kampen voor € 19,99.
Vanaf 12 oktober t/m 3 mei 2025 is in het Ikonenmuseum Kampen een expositie over kalendericonen te bezichtigen.
