Bij Heleen Murre-van den Berg, hoogleraar Mondiaal Christendom aan de Radboud Universteit ging ‘het lampje branden’ tijdens een bezoek aan het beroemde Balamand klooster in Libanon. De religieuze werken die ze er aantrof stonden er niet zomaar: ‘Die zeggen iets over de geloofspraktijk.’ Zo ontstond het idee voor het project Rewriting Global Orthodoxy waar ze met een groep onderzoekers vier jaar aan werkte en dat uitmondde in de website Four-Corners-of-the-World-database. Een gesprek met een bevlogen onderzoekster over geloofsmigranten en boeken als gebruiksvoorwerpen.
Een onderzoeker volgt vaak zijn eigen passie. Murre, die naast hoogleraar ook decaan is van de Faculteit Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen, verzamelt al sinds jaar en dag boekwerken van oriëntaals-orthodoxe christenen. Zo moeilijk is dat niet want deze kleurrijke werken worden tijdens kerkdiensten verkocht. Toch viel het kwartje pas bij het zien van de boekencollectie in het Libanese klooster. Murre: ‘De publicaties zijn nooit alleen maar op één plek bedacht, die linken met de geschiedenis, met mensen in het Midden-Oosten en in Europa. Je kunt mensen een microfoon onder de neus houden en vragen: wie ben je? Maar je kunt ook kijken naar wat ze doen met het geloof en van daaruit je beeld opbouwen.
Tel daarbij op mijn fascinatie voor taal, boeken en religie. Een boek is meer dan een tekst; het is een fysiek object, een gebruiksvoorwerp, want ook als het boek niet wordt gelezen, is het belangrijk voor de religieuze praktijk. Aan de hand van deze publicaties wilde ik beter begrijpen hoe de orthodoxe christenen, in het bijzonder de oriëntaalse christenen, zich in Europa hebben gevestigd; ik wilde ze een gezicht geven via wat ze doen. We hebben geregeld contact gehad met mensen uit de kerken over de vraag: hoe kunnen we het zo opzetten dat jullie er ook wat aan hebben?’
Dit laatste is tekenend voor de werkwijze van de hoogleraar. In 2016 ontving ze de Zwitserse Hans Sigrist Prijs. In het rapport stond dat ze niet alleen ‘bijzondere uitmuntendheid toonde in het combineren van filologische, literaire, historisch-theologische methoden en methoden van culturele studies’ maar ook dat ze ‘oprecht probeerde de menselijke factor te volgen.’ Zelf zegt ze hierover: ‘Het samenbrengen van mensen zit ook een beetje in de religiewetenschap die bij uitstek multidisciplinair is.’
Murre kreeg geld van de ERC, de Europese Commissie voor Onderzoek, verzamelde een stel kundige onderzoekers om zich heen (waaronder drie promovendi) en met wat administratieve en technische ondersteuning kon het project Rewriting Global Orthodoxy in 2020 daadwerkelijk van start gaan. De drie promovendi bogen zich respectievelijk over de Koptische kerk, de Syrisch-orthodoxe kerk en de Ethiopische Tewahedo kerk. De twee post-docs waren samen met Murre verantwoordelijk voor de brede lijn en voegde ook de Armeense kerk aan het palet toe. Het concrete einddoel was een database, een website vol kleurrijke afbeeldingen van publicaties. Van eenvoudige folders en boeken tot geavanceerde internetproducties met beeld en geluid, met een uitgebreide toelichting erbij: Four-Corners-of-the-World-database.
Vanwaar de keuze voor publicaties van de afgelopen vijftig jaar?
‘Dat is de periode waarin de migratie naar Europa op gang komt. We zijn daar niet heel star mee omgegaan, want je hebt bijvoorbeeld de Armeniërs die al eerder kwamen, daarom nemen we ook een publicatie uit 1930 uit Marseille mee.’
Wat viel op tijdens het onderzoek?
‘Ik heb het ergens samengevat als Teaching Tradition Transnationally. Van tevoren had ik niet zo scherp voor ogen dat de bulk van het materiaal een soort van didactische component heeft, dat zie je vooral bij de liturgie, de kern van het kerkelijk leven.’
Vanuit de Syrisch-orthodoxe kerk, die Murre het beste kent, weet ze dat bij de liturgie het Klassiek Syrisch de voertaal is, maar voor de kerken wordt het steeds belangrijker dat de mensen begrijpen wat er gebeurt. ‘Daarom komen er vertalingen beschikbaar en een inleiding over wat ze doen en waarom ze het zo doen. Dit is niet per se uniek voor de diaspora, – ook in het Midden-Oosten is de orthodoxie niet meer zo vanzelfsprekend -, maar je ziet wel dat het in de diaspora heel pregnant is. Tegelijkertijd zie je dat er ook meer materiaal online beschikbaar komt. Denk aan vertalingen en apps waar je je gebeden vanaf kunt lezen. Priesters beantwoorden vragen op de socials, veel gaat nu via Facebook of via WhatsApp.
En er is opvallend veel aandacht voor de vraag: wie zijn wij? Enerzijds heeft dat te maken met de lange geschiedenis. Elke kerk heeft zijn eigen verhaal dat de uniciteit van die kerk moet weergeven. Dus Jezus sprak Aramees of Jezus was in Egypte of op de berg Ararat en dan is er de lange lijn terug tot de apostelen en tot Jezus zelf. Aan de andere kant willen ze ook het verhaal van de laatste honderd jaar voor zichzelf op een rijtje krijgen. Waarom zijn ze hier in Europa? Wanneer zijn hier parochies gesticht? Wat is het belang van de Nederlandse gemeenschap?’
Voorbeelden van de database: Four Corners of the World
Kun je ook zeggen dat de diverse kerken elkaar beïnvloeden?
‘Ik heb sterk het idee dat de oriëntaalse en orthodoxe kerken, evenals de protestantse en katholieke kerken continu naar elkaar kijken en dat zie je terug in de boekjes.
Die beïnvloeding komt vaak voort uit praktische argumenten. Ben je bijvoorbeeld Syrisch-orthodox maar is er in de stad waar je woont alleen een koptische kerk, dan ga je naar die kerk, omdat de dichtstbijzijnde Syrische-orthodoxe kerk een uur rijden is. Daar ga je dan misschien een keer in de maand heen. Alleen is zoiets moeilijk hard te maken: Is it in the air? Of komt dat omdat ze daadwerkelijk bij elkaar in de keuken kijken?’
Wat betekent dit voor het orthodoxe christendom op de lange termijn?
In de Syrische kerk houdt men vast aan de oorspronkelijke taal: het Syrisch en het Aramees. Tegelijkertijd vinden ze het ook belangrijk om te laten zien dat hun kerk onderdeel is van de wereldkerk: dat ze als kerk openstaan voor iedereen en dat hun kerk niet etnisch gedefinieerd is. Dat tweesporenbeleid zie je eigenlijk overal.
Verder zie je dat er jongeren bij komen (bekeerlingen) en als zij van Nederlandse origine zijn of een andere etnische afkomst hebben, dan gaat dat op de hoofdlijn van zo’n kerk effect hebben. Alleen de mensen die niet meer naar de kerk gaan, krijg je niet in beeld En daar blijft ons project ook in gebreke. Als bijvoorbeeld de helft van de gezinsleden niet meer naar de kerk gaat, dan kom ik die niet tegen
Een andere tendens is dat op het moment de christenen uit het Midden-Oosten verdwijnen, dat is echt een dramatische ontwikkeling. Een vriendin die in Libanon woont, zei me dat dit er op dit moment weer sprake is van zo’n fase waarin veel mensen het land verlaten. Er vertrekken altijd meer christenen; dat zie je ook in Gaza. Christenen gaan vaker eerder weg, omdat ze hier in Europa meer connecties hebben. Het is zorgwekkend als hele culturen in bepaalde gebieden er straks niet meer zijn.
Met de website hebben we dat hopelijk inzichtelijk gemaakt: welke groepen er zijn en wat ze doen.’
Murre heeft besloten om per 1 juli 2025 te stoppen met haar functie als decaan. Het project’ Rewriting Global History’ is onlangs afgerond, hoe nu verder?
‘De bulk van het onderzoekswerk is gedaan, maar de website is bij lange na niet compleet. Ik heb de garantie dat de site de komende jaren in de lucht blijft en dat die kan worden aangevuld, maar of dat over tien jaar nog zo is? We werken nu aan twee edited volumes, en dan zijn er de proefschriften. Ik werk ook aan een monografie. Genoeg te schrijven nog. Er ligt nog behoorlijk wat materiaal waar wat mee gedaan kan worden, maar ik houd ook wel weer van een nieuwe uitdaging. Daar denk ik nu over na met een groep mensen.
Het zou mooi zijn, en daar hoop ik op, dat het Museum Catharijne Convent een grote tentoonstelling aan de orthodoxie zou wijden. Voor het project zou het ook mooi zijn, want zo maak je dingen zichtbaar die tien jaar geleden nog niet gezien werden. Want één ding is overduidelijk: de orthodoxie in Nederland groeit.’
