‘Kalendericonen zijn fascinerende objecten,’ meent iconen expert Liesbeth van Es. Minutieus geschilderd laten ze grote groepen heiligen en feestdagen zien, geordend per maand of jaar. Als een soort verjaardagskalender liggen ze vaak op een lessenaar in een kerk. Zo kan iedereen zien van welke heilige op die dag het feest wordt gevierd. In het Ikonenmuseum in Kampen is onlangs een expositie over deze bijzondere en praktische iconen van start gegaan: Het Jaar Rond. Het is in Europa nog maar één keer eerder voorgekomen dat er een tentoonstelling rondom kalendericonen werd ingericht.
Een grote blikvanger in de tentoonstelling is de jaaricoon. Zo’n jaaricoon is een zeldzaamheid, alleen al vanwege de enorme vaardigheid en tijd die het kost om de icoon te schilderen. Er staan honderden figuren op, vaak meerdere heiligen op één dag. In het midden zie je de iconografie van Pasen, de Anastasis (herrijzenis). Daaromheen is het paneel in twaalf gelijke vlakken verdeeld, voor iedere maand een vlak. In de buitenrand staan aardig wat afbeeldingen van de moeder Gods afgebeeld. Dit zijn de wonderdoende iconen die ook weer elk hun eigen feestdag in het kerkelijk jaar hebben. De eerste maand op een jaaricoon is altijd september, de start van het kerkelijk jaar. De iconografie die bij deze dag hoort is gebaseerd op het verhaal uit Lukas 4, waarin Jezus in de tempel een groep mannen onderwijst door te lezen uit het Bijbelboek Jesaja. Hoe klein het op de maand- en jaariconen ook staat, de iconografie is altijd goed herkenbaar: Christus staat of zit te midden van een groepje mannen, de tempel wordt uitgebeeld als een kapel of voorhangsel en vaak is er een priester, herkenbaar aan de priesterkap.
Het kerkelijk jaar kent vele feesten; een aantal daarvan op een vaste dag. Eerste Kerstdag bijvoorbeeld wordt volgens de westerse kalender altijd op 25 december gevierd. Er zijn feesten die ieder jaar op een andere dag vallen, afhankelijk van de zonnewende. Zo wordt Pasen gevierd op de eerste zondag na de eerste volle maan in de lente. Pinksteren komt dan op de zevende zondag na Pasen, oftewel de 50e dag van Pasen. Deze feestdagen kunnen geen plaats krijgen op een kalendericoon, omdat men dan ieder jaar een nieuwe icoon zou moeten maken. Op feestdageniconen worden deze feesten wel afgebeeld. Ook op de weekicoon zijn ‘bewegende’ feesten te zien. De orthodoxe kerk kent namelijk niet alleen de cyclus van zondagen, er is ook een dagelijkse liturgie waarbij iedere dag een bepaald feest herdenkt. Deze feesten worden weergegeven op weekiconen en weerklinken in speciale hymen. De weekicoon wordt ook wel Sedmitsa genoemd, naar het Russische woord sedm, dat zeven betekent. In de expositie is niet alleen de weekicoon te bewonderen, maar van alle feesten zijn ook losse iconen te zien.
De Heiligen
De kalendericonen worden gekenmerkt door de rijen heiligen. Maar wie zijn nu eigenlijk die heiligen? Volgens onze huidige, westerse begrippen worden heiligen vaak gezien als perfecte mensen die in hun leven nog nooit een zonde hebben begaan. Dat is een misvatting, het waren wel degelijk mensen van vlees en bloed, met al hun verleidingen en tekortkomingen. Toch was er op een gegeven moment iets dat hun leven veranderde en waardoor ze besloten hun verdere tijd te wijden aan God en alles wat het christendom van hen vroeg. Een bekend voorbeeld is Paulus, die eerst als Romeins soldaat de christenen vervolgde, maar na een visioen een van de belangrijkste navolgers van Christus werd.
Iedere heilige heeft zijn of haar eigen feestdag. Vaak is dat de sterfdag van de heilige. In onze ogen wellicht niet zo’n feestelijke gebeurtenis, maar voor de heilige is dat de dag dat deze binnen mag treden in het hemelse rijk. Soms zijn er redenen om voor een andere dag te kiezen, bijvoorbeeld als de sterfdag op een belangrijke feestdag valt. Er zijn ook heiligen die meerdere feestdagen hebben, zoals Johannes de Voorloper (Johannes de Doper). Dat geldt ook voor de Russische heilige Alexander Nevsky. Zo wordt zijn sterfdag herdacht op 23 november en de overbrenging van zijn relieken op 30 augustus. Nevsky is de beschermheilige van het Russische leger. Het is dan ook niet verwonderlijk dat hij in februari 2024 uit de lijst van heiligen in Oekraïne is geschrapt. De kerkelijke kalenders zijn dus nog steeds aan verandering onderhevig.
Johannes Chrysostomos is een zeer belangrijke, vroege heilige in de orthodoxe kerk. In het Russisch heet hij Zlatust wat ‘zoete mond’ betekent en erop duidde dat hij ‘zoete woorden’ sprak. Deze kerkvader heeft veel betekend voor de liturgie. Zijn begrafenis werd oorspronkelijk herdacht op 14 september. Dit was echter dezelfde dag als een belangrijk feest, de Verheffing van het ware kruis. Daarom is het feest van de begrafenis van Johannes Chrysostomos verplaatst naar 13 november.
Onschuldige kinderen
Een ander voorbeeld van het verplaatsen van een feestdag is de gedachtenis aan de dood van de onschuldige kinderen. Op de icoon zijn alle verhalen rondom Kerst te zien. In het bovenste deel zijn dat vooral de feestelijke gebeurtenissen rondom de aanbidding van de herders en de wijzen. Het onderste deel van de icoon is echter verre van feestelijk. Daar wordt de kindermoord door de soldaten van Herodes getoond. Bron van deze iconografie is het evangelie van Matteüs. De wijzen (magiërs) die de ster volgen om de Messias te ontmoeten, komen bij Herodes om de weg te vragen. Herodes ruikt onraad en zegt hen terug te komen als ze het kind hebben gevonden. In een droom worden de wijzen gewaarschuwd. Ook Jozef krijgt een droom: Maria en hij vluchten naar Egypte. Herodes laat alle jongetjes onder de twee jaar ombrengen. In het westen wordt deze gebeurtenis op 28 december herdacht. In de oosters orthodoxe kerk is dat op 29 december. De dag is verplaatst door tsarina Catharina II, want 28 december was de geboortedag van haar zoon Paul.
Vaak hebben meerdere heiligen tegelijkertijd hun feestdag. Soms is dat toevallig, vaak is het omdat de heilige de naam heeft gekregen van een heilige die eeuwen eerder leefde. Soms ligt een bijzonder verhaal ten grondslag aan de wijziging, bijvoorbeeld bij de drie kerkvaders: Gregorius de Theoloog, Basilius de Grote en Johannes Chrysostomos. Van oorsprong had elk van deze heilige zijn eigen feestdag. In de elfde eeuw ontstond er onenigheid onder de christenen in Constantinopel. Wie was nu de belangrijkste van deze drie? Groepen kwamen op die zich Basilianen, Gregorianen en Johannieten noemden. Totdat in het jaar 1084 de drie heiligen verschenen in een droom van de bisschop van Euchaita. Ze vertelden hem dat ze allemaal gelijk waren voor God en dat er niet meer geruzied moest worden. Sindsdien worden de heiligen samen afgebeeld op iconen en is 30 januari hun gemeenschappelijke feestdag.
Gewoontewonder
Ook de icoon van de Pokrov van de moeder Gods kent een bijzonder verhaal. Pokrov betekent bescherming, maar ook sluier of bedekking. De moeder Gods was de beschermvrouwe van de mensen en bij haar kon men speciale verzoeken neerleggen. De bovenste helft van de icoon laat een gewoontewonder zien. Zo’n wonder lijkt misschien een contradictio in terminis, want hoe kan iets gewoon zijn en tegelijkertijd een wonder zijn? Het gaat hier bij het feest op 1 oktober om het verhaal van de verschijning van de moeder Gods in de Blachernenkerk in Constantinopel. Ze verscheen in de tiende eeuw aan Andreas Salos, een kluizenaar, die rechtsonder te zien is op de icoon. Hij wijst zijn leerling Epiphanos op de moeder Gods die haar sluier beschermend ophoudt voor de kerk. Volgens de legende zou de moeder Gods elke vrijdag verschijnen, vandaar de term gewoontewonder.
Er staat nog een verhaal op de icoon, dat van de hymnedichter Romanos Melodos. Melodos was diaken, maar kon niet zingen. Als het zijn beurt was als voorzanger krompen de kerkgangers ineen. Toen hij hoorde dat hij op kerstavond moest zingen, sloeg de wanhoop toe. Maar kort voor de dienst verscheen Maria aan hem in een droom en ze gaf hem een stuk tekstrol die hij op moest eten. Tijdens de dienst zong hij niet alleen de sterren van de hemel, hij had het Kontakion, de hymne, ook nog eens zelf geschreven. Naar verluidt zijn veel van zijn melodieën nog in gebruik. Beide feesten werden vanaf de 12e eeuw op dezelfde dag gevierd en daarom werden de iconen samengevoegd.
Tot slot de iconen van de Annunciatie aan de moeder Gods door de aartsengel Gabriël. In de westers christelijke kerk, zeker de protestantse kerken, besteden we meestal in de adventstijd aandacht aan de aankondiging van Gabriël aan Maria. Op de icoon is het wonder te zien in de stralen van de Heilige Geest die vanuit de hemel op Maria neerdalen. In de oosters orthodoxe kerk is 25 maart de feestdag van de Annunciatie, precies negen maanden voor kerst. Naast de icoon van de Annunciatie hangt een icoon van de aartsengel Gabriël. Zijn feestdag wordt een dag na de belangrijke gebeurtenis gevierd, op 26 maart.
Het Jaar rond – met ikonen is te zien tot 3 mei 2025.
De afbeeldingen in het artikel zijn afkomstig van het Ikonenmuseum Kampen
