Een groep Russische theologen sprak zich eind vorig jaar uit tegen de oorlog in de Oekraïne en vooral tegen de vermenging van kerk en staat. De Kerstverklaring is ingegeven door de situatie in Rusland maar bevat in feite een universele boodschap. Heleen Zorgdrager, hoogleraar Systematische Theologie en Genderstudies aan de Protestantse Theologische Universiteit, kwam via een Belarussische kennis in contact met de opstellers van de Verklaring. Die wilden anoniem, schriftelijk op haar vragen in gaan. Zorgdrager bood aan om op ons Platform de tekst van het interview integraal te plaatsen.
In december wilde een groep theologen in Rusland, die door de oorlog ‘genoodzaakt’ waren om oecumenisch te gaan werken, een daad stellen door zich uit te spreken tegen de oorlog in Oekraïne en daarmee ook het stilzwijgen van de Russische kerkgemeenschappen aan de kaak stellen. De groep werkt sinds vorig jaar juni samen en heeft de Verklaring uitgebreid voorbesproken. Zorgdrager was getroffen door de krachtige taal, de durf en de kritisch-theologische getuigenis, die haar deed denken aan de Barmer Thesen uit 1934 waarin een groep protestantse christenen onder de naam ‘Belijdende Kerk’ zich uitsprak tegen de vermenging van kerk en staat. Een thema dat destijds urgent was in nazi-Duitsland, maar ook nu helaas weer in Rusland. Een thema ook dat nauw verbonden is met de naam van de Dietrich Bonhoeffer (1906-1945), de theoloog en kerkleider die symbool staat voor het verzet tegen een misdadig regime en voor martelaarschap.
Hoe kwamen jullie op het idee van een Kerstverklaring?
We begonnen als een kleine groep van lokale kerkleiders in een van de Russische metropolen. We lazen teksten van Bonhoeffer en spraken over de relevantie ervan voor onze situatie. We baden voor Oekraïne en Rusland. Er kwam een Bonhoeffer-kenner bij uit een andere stad. In juni vorig jaar kwamen we voor het eerst bijeen, daarna elke drie of vier weken. In oktober lazen we de Barmer Thesen. Toen zijn we op initiatief van een van ons begonnen aan het opstellen van een tekst die onze visie op de huidige situatie weergeeft en ingaat op wat de roeping van christenen zou zijn.
Ons aanvankelijke doel was een theologische tekst die ons zelf helpt te begrijpen wat we geloven en waarom we het geloven. Als je in een land leeft met een fascistische ideologie begin je al gauw te denken: ‘Misschien ben ik de enige die het fout heeft of gek is, en is ieder ander normaal ?!’ De Kerstverklaring zelf is beknopt, slechts drie pagina’s, maar er is een theologische appendix bij van vijftien pagina’s. Uiteindelijk besloten we de declaratie met veel tamtam naar buiten te brengen, een media event om een breed publiek te bereiken.
Welke overeenkomst zien jullie tussen de situatie waarin de Barmer Thesen geschreven werden en de huidige toestand in Rusland?
De religieus-politieke constellatie van Nazi-Duitsland en hedendaags Rusland vertoont zeker overeenkomsten. Om er enkele te noemen: (1) onze verklaring werd onmiddellijk en voorspelbaar ‘politiek’ genoemd door de tegenstanders ervan, omdat het de aannames waarop de regering deze oorlog baseert en promoot aan de kaak stelt; (2) het is riskant, we kunnen gearresteerd worden en tot gevangenisstraf worden veroordeeld; (3) een andere overeenkomst is dat wanneer christenen iets naar buiten brengen het al gauw als ‘zondig’ wordt bestempeld, en dat danken we volledig aan de Russische kerk en hoe zij verstrengeld is geraakt met de staat én aan de simplistische uitleg van Romeinen 13.
Maar belangrijke verschillen zijn er ook: (1) De Barmer Thesen vormden een protest tegen de pro-Nazi geestelijkheid die onrechtmatig de kerkelijke leiding overnamen, terwijl de Russische staat hier nog steeds hardhandig moet optreden tegen welke kerk dan ook; (2) De Barmer Thesen spraken uit dat de officiële kerk Gods kerk niet meer was en claimden de ‘Bekennende Kirche’ (Belijdende Kerk) als de ware evangelische kerk. Zulke grote doelen heeft onze verklaring niet. We hebben ook niet de behoefte om bepaalde mensen of bewegingen aan te vallen, maar wel willen we wijzen op verkeerde theologische benaderingen; (3) en wij wilden het praktisch houden, een oproep doen om in actie te komen, een proces op gang brengen.
Om voor de hand liggende redenen willen jullie anoniem blijven. Maar kunnen jullie iets vertellen over de groep, hoe groot is die en werkten jullie al eerder oecumenisch samen?
Dit is echt mooi aan onze groep, we zijn 50% protestants en 50% orthodox. Dus we zijn oecumenisch maar dat is helemaal een gevolg van de oorlog. Niemand van ons was daarvoor betrokken bij een oecumenische beweging en had, op een paar op zichzelf staande bijeenkomsten die informeel oecumenisch waren, geen ervaring in dit soort samenwerking. We danken God voor deze eenheid in diversiteit. We zijn met een tiental mensen betrokken bij het initiatief, vier van ons hebben de tekst geschreven. Die hebben we daarna ook voorgelegd aan 25 tot 35 andere priesters en diakenen, de meesten ervan wonen niet in Rusland, maar sommigen wel, zoals wij. Zij hielpen ons de tekst te verbeteren.
Hadden jullie overleg met Oekraïense christenen tijdens het opstellen van de verklaring? Kenden jullie (sommige van) hen al voor 24 februari 2022? Hoe zou je jullie onderlinge verstandhouding beschrijven?
Niemand van ons had uitgebreid contact met een van onze geloofsgenoten daar. Een paar van ons waren bevriend met een docent aan het seminarie van Charkiv in Oekraïne die ook regelmatig in Sint-Petersburg les gaf. Het is niet makkelijk om met hem in contact te blijven, maar wel heel inspirerend en steunend.
Een van ons heeft toen de oorlog uitbrak een online vriendengroep opgezet en ook dat bleek een bron van wederzijdse bemoediging. Een paar van hen lazen de verklaring in de conceptfase en gaven feedback. Hun perspectief was belangrijk voor ons en een van hen heeft zich aangesloten bij ons kernteam. Maar in het algemeen gesproken droegen de Oekraïners weinig bij aan de tekst, en dat is jammer.
© Wikimedia Commons: Vyacheslav Kirillin
Met de Kerstverklaring roepen jullie ‘alle christenen van Rusland’ op om in actie te komen. Hoe is de respons tot nu toe?
Goede vraag. Het is moeilijk te zeggen wat de impact is. We krijgen beperkt e-mails in onze anonieme mailbox, er zijn 5000 views op Youtube, en 250 volgers op ons Telegramkanaal. Sociale media zijn een gevaarlijke plaats in Rusland vandaag (en Instagram/Facebook zijn geblokkeerd behalve dan met VPN), we verwachtten dus niet dat de verklaring vaak gedeeld zou worden. Maar er zijn wel degelijk posts op Facebook, meestal voorzien van een commentaar waarin ze uitleggen waarom ze het wel of niet met de tekst eens zijn. Een belangrijke krant als Novaya Gazeta en de nieuwszender SOTA (beiden onafhankelijke media) hebben aandacht aan de verklaring besteed. En het belangrijkst, op een tiental Telegramkanalen, zijn we genoemd en zo kwam ons profiel naar boven, al was het vaak op een negatieve manier.
Op YouTube en Telegram verschenen veel negatieve commentaren afkomstig van ofwel gehersenspoelde personen, maar waarschijnlijker van trollen die betaald worden door Prigozhin (oprichter van de Internet Research Agency in St Petersburg en baas van de Wagnergroep / HZ). Ze noemen ons ‘hypocrieten’ en ‘waar waren jullie toen de nazi’s de Russisch-sprekenden in de Donbas vermoordden?’
Hoe zijn de reacties vanuit Oekraïne?
De helft van de reacties is positief, de andere helft kritisch. Ze vinden dat we de ideologie achter de oorlog niet echt afwijzen, maar dat doen we wel. In de appendix verwerpen we nationalisme, imperialisme en de ‘Russische Wereld’-ideologie (Russkiy Mir) en sommigen vonden onze ‘anonieme’ pogingen om de oorlog te veroordelen vooral laf.
Maar via mail kregen we ook positieve reacties, zeker de helft kwam van Oekraïners die ons bedankten of schreven: ‘Ik heb altijd geweten dat niet alle Russische christenen tegen ons waren!’
Hoe zit het met jullie veiligheid na publicatie van de Verklaring?
Tot nu toe is alles nog oké. God is genadig.
Wat zouden jullie willen zeggen tegen mensen die beweren dat jullie verklaring en uiting van solidariteit met het Oekraïense volk nogal laat komt. De oorlog begon immers al in 2014 in de Donbas met de bezetting van de Krim?
We vragen de mensen in Oekraïne: vergeef ons dat wij als kerk zo apathisch zijn geweest. Deze verklaring is een poging om dit recht te zetten. Want hoe vervelend het misschien ook mag klinken, wij hadden gewoon tijd nodig om onze gedachten te scherpen en onze werkwijze te bepalen. Aan de Russen vragen we om zich bij ons aan te sluiten en zich te verzetten tegen het kwaad, zelfs al heeft het een tijd geduurd voordat we zelf zover waren.
Tot onze grote spijt hebben we de bezetting van de Krim en Donbas niet ter harte genomen, of zelfs stilzwijgend gesteund. Onze meningen hierover liepen uiteen en een aantal van ons was nog behoorlijk jong in 2014. We moeten daarvoor berouw tonen: sommigen vinden dat we dit collectief moeten doen omdat dit vitaal zou zijn voor onze beweging en de toekomst van Rusland, anderen zijn het hier niet mee eens. Maar degenen die geloven in collectief berouw menen dat dit vereist dat we spijt betuigen voor onze steun aan en/of stilzwijgen ten tijde van de annexatie van de Krim en delen van de Donbas.
‘We zijn ervan overtuigd dat het onacceptabel is als christenen zich in deze oorlog aan de kant van de agressor scharen,’ schrijven jullie. Klopt het dat jullie geen principiële pacifisten zijn?
Precies, dat hebt u goed begrepen. We nemen Bonhoeffers woorden serieus: ‘De kerk zou niet moeten zeggen, we haten alle oorlogen,’ maar: ‘Deze oorlog is misdadig, doe er niet aan mee,’ of ‘Deze oorlog is rechtvaardig, je kunt je ervoor inzetten.’
In de Verklaring wordt kritisch gekeken naar het begrip patriottisme, zoals dat in de morele leer van de Russisch Orthodoxe Kerk (ROK) is ontwikkeld en ook door de Russische staat wordt uitgelegd. Vervolgens beschrijven jullie hoe een christen patriottisme zou moeten bevorderen (‘een van de hoogste vormen van patriottisme’) en dat komt nogal verheven over. Wat bedoelen jullie er in concreto mee?
Wij zien het zo: de staat heeft het woord ‘patriottisme’ gekaapt en het gelijkgesteld aan het steunen van de tsaar-president met zijn kwaadaardige initiatieven. Het is vanzelfsprekend dat je je inzet om de situatie in je land te verbeteren en we geloven als christen dat het dienen van Jezus Christus, onze Heer, het beste is wat een land of gemeenschap kan overkomen. We geloven ook dat christenen een speciale opdracht hebben naar hun lokale gemeenschap en dus ook naar hun land. We baseren ons op de Bases of the Social Doctrine of the Russian Orthodox Church, een document dat de ROK-leiding in 2001 aannam waarin staat dat christenen het recht hebben om zich tegen de staat uit te spreken wanneer hun geweten dat van hen vraagt.
Julie roepen christenen op tot vijf concrete zaken. Een aantal valt onder burgerlijke ongehoorzaamheid, zoals protesteren tegen de oorlog. Roepen jullie op tot zelfopoffering?
We hebben hier onderling veel over gediscussieerd: hoe kom je in verzet tegen de oorlog? Protesteren is illegaal en wordt direct gestopt, maar er zijn andere manieren om je uit te spreken tegen de oorlog. We hopen dat wij mensen inspireren als ze begrijpen dat wij door zelf in de anonimiteit te werken niet oproepen tot zinloze arrestaties, maar eerder tot een principiële, verstandige en efficiënte manier om je tegen de oorlog te verzetten, met name binnen de setting van de kerk.
Wat je kunt doen:
- Help vluchtelingen waar mogelijk;
- Praat in op mensen in je omgeving;
- Plak anti-oorlogsstickers of spuit graffiti;
- Maak slim gebruik van de sociale media.
Maar uiteindelijk vinden we dat we als christenen luider van ons moeten laten horen nu het kwaad almaar toeneemt, en dat betekent risico’s nemen om Christus na te volgen in het Rusland van nu.
Hoe verklaar je dat veel christenen in Rusland ongevoelig zijn tegenover het lijden van hun broeders en zusters in Oekraïne? De onwil om te luisteren, begrijpen en empathie te tonen heeft geleid tot een breuk in langdurige kerkrelaties, zoals tussen de Russische en Oekraïense Baptisten. Heb je een idee waarom het gros van de mensen eerder de staat gelooft dan hun geloofsgenoten?
Dan vraag ik u: we kennen mensen die hun eigen kinderen of ouders in de Oekraïne de rug toekeerden… hoe verklaar je dit? Zulk gedrag kun je gewoon niet verklaren, zelfs nauwelijks onder ongelovigen.
Het Orthodoxe geloof (Ruslands traditionele kerk) geeft de voorkeur aan esthetiek boven ethiek. Voor velen betekent het dat de Russische kerk geen duidelijk antwoord heeft op ethische kwesties, maar dat is het niet alleen. Het is ook de fout van orthodoxe theologen die sinds de val van de Sovjet-Unie weinig over ethiek hebben geschreven. Overigens geldt dit ook voor de katholieke en protestantse kerken in Rusland.
We vinden het echt afschuwelijk dat de laatste banden die er nog waren tussen de denominaties – orthodoxen en ook protestanten in Rusland en Oekraïne deelden al van voor de revolutie van 1917 een denominatie die de landen overbrugde – zijn verbroken, al verslechterde de onderlinge relatie al vanaf 2014. Het is vooral tragisch wanneer je bedenkt dat dit kwaad door de staat bewust is ingezet en dat de christenen er in mee zijn gegaan.
Dit brengt ons in een lastig pakket: moeten we begrip hebben voor ernstige zonden die zijn begaan of moeten we juist uitspreken hoe wanhopig en verdrietig we zijn en dat we daar geen verklaring voor hebben.
Taras Dyatlik, een Oekraïense Baptistische theoloog uitte kritiek op de Kerstverklaring (13 januari op Facebook): de oorlog wordt veroordeeld, maar niet de redenen waarom Rusland de oorlog tegen Oekraïne is begonnen. Hij doelde hierbij vooral op een veroordeling van de ideologie van de ‘Russische Wereld’ waarin het bestaan van Oekraïne als land én als volk wordt ontkend. Wat vinden jullie van deze kritiek?
Wij hebben groot respect voor Taras Dyatlik en nemen zijn kritiek uiterst serieus. Wij vermoeden dat hij alleen de verklaring heeft gelezen en niet de theologische appendix waarin staat dat nationalisme en imperialisme haaks staan op een gezonde samenleving en kerk. Maar hij heeft gelijk, we hebben te weinig tijd besteed aan het uitwerken van de oorzaken van deze immorele invasie van ons buurland.
Myroslav Marynovych, vice-rector van de Oekraïense Katholieke Universiteit en mede-oprichter van de Oekraïense Helsinki groep in de jaren tachtig, een morele en spirituele autoriteit, zei: ‘Oorlog is een gelegaliseerde nulsom, wat wil zeggen dat als er iemand wint, de ander verliest. En ik wil dat Oekraïne wint en Rusland verliest. Daarvoor moeten er een aantal fases worden doorlopen:
• Vernietiging van het criminele regime in Rusland;
- Iedereen die zich schuldig heeft gemaakt aan oorlogsmisdaden voor de rechter brengen;
- Schadevergoedingen ter compensatie van het enorme leed dat de Oekraïners zowel op moreel als materieel gebied is aangedaan;
- En vooral: het Russische volk moet berouw tonen, al zal dat niet van de ene op de andere dag gebeuren. Ook zullen er mensen zijn die niet begrijpen dat verzoening niet meteen vanzelfsprekend is.‘(deze voorwaarden zijn nader uitgewerkt in het ‘Sustainable Peace Manifesto. Never Again 2.0’, februari 2023, ondertekend door een grote groep Oekraïense intellectuelen en leiders uit de culturele en maatschappelijke sector/ HZ).
Hoe zien jullie dat?
Wij willen niets liever dan verzoening, maar het heeft geen zin om het er zelfs maar over te hebben zolang als ons leger nog actief steden vernietigt, moordt en verkracht, rooft en plundert. De lijst van Marynovych lijkt dus alleszins gerechtvaardigd, al is er inderdaad geen consensus over ‘collectief berouw’. De meesten van ons vinden dat een mens individueel berouw moet tonen voor zijn zonden (denk aan onverschilligheid of zelfs steun aan de oorlog) voor het kwaad dat is verricht. Collectieve boetedoening kan te makkelijk als een uitvlucht worden gezien voor de christenen
Maar er zijn er ook onder ons die vinden dat we nu al kunnen beginnen. Zij willen dat de kerken (of mochten de christelijke denominaties en gemeenschappen dat niet willen, dan individuele christenen) nu al met schadevergoedingen beginnen en geld naar de Oekraïense kerken sturen die zoveel te lijden hebben.
Volgens ons is het tonen van berouw essentieel voor Ruslands toekomst. En als gezegd, sommigen vinden dat we dat gezamenlijk moeten doen, anderen zien dat als een individuele kwestie. Maar we zijn het er allemaal over eens dat leiders met meer macht en invloed zeker openlijk berouw moeten tonen over de misdaden of het niet aanwenden van hun invloed om op te staan tegen het kwaad.
Hoe zien jullie de toekomst voor Rusland en het Russische volk?
Een Russisch gezegde luidt: ‘Hoop sterft het laatst.’ Eschatologisch gezien is er de hoop dat hoe moeilijker dingen worden, des te makkelijker zal het zijn om het oude los te laten als dit allemaal voorbij is. Aan de andere kant, het valt maar te bezien hoe ons land en volk er spiritueel uitkomen…. In die zin is het moeilijk om positief te zijn. Ik geloof dat je kunt hopen dat gelijkgestemde mensen aan een toekomst voor Rusland zullen werken die zorgzamer, vriendelijker en meer christelijk is.
Wat betekent Exodus en bevrijding voor jullie in de huidige situatie?
Exodus is een wond in ons hart. Honderd jaar geleden ontvluchtten veel van de helderste geesten de Sovjetmacht, dat werd de ‘Russische Exodus’ genoemd, Nu, een eeuw later, herhaalt deze situatie zich. Wij hebben allemaal talloze vrienden die het afgelopen jaar uit Rusland gevlucht zijn. Het is moeilijk te geloven dat dit alles opnieuw gebeurt en het is enorm pijnlijk, voor iedereen: individuen, Russen en christenen.
Als het om bevrijding gaat, dan bidden we voor alle bezette gebieden in Oekraïne. Rusland geeft er een geperverteerde connotatie aan door steden die het eerst bezet en vernietigt vervolgens ‘bevrijd’ te noemen. En dus herinnert dit woord ons aan de morele verwarring waar zowel de kerk als de Russische samenleving nu in verkeren. Wij bidden om bevrijding uit het duister, voor licht en dat dit licht tot een duurzame en rechtvaardige vrede zal leiden.
Waarom vergeven Russen Poetin als het om deze oorlog gaat? Wij geloven niet dat dit ideologisch, en al helemaal niet theologisch, gemotiveerd is door de ‘Russische Wereld’, maar dat het komt door het vertekende idee dat Poetin de Russische staat is. Elke financiële steun, hoe weinig ook, ziet men als een genereuze geste van Poetin naar hen. En ja, het is zwaar om een zoon te verliezen in de strijd, maar Poetin heeft beloofd dat hij me in dat geval zou steunen. En ja, oorlog is slecht, maar Poetin belooft dat hij mijn pensioen zal blijven betalen…
We bidden erom dat onze mensen bevrijd worden van het idee dat Poetin alles oplost – of het nu om armoede, corruptie of onrecht gaat -, en dat ze leren te hopen op God en niet op de staat of de president.
Hoe kunnen christenen in Nederland een bijdrage leveren en jullie initiatief steunen?
We zouden graag zien dat jullie bidden voor de Oekraïne en het kerkelijk verzet hier. Onze inzet moet zowel concreet als spiritueel zijn: vergeet niet dat verandering van hart is wat we het meest nodig hebben, vooral om mensen te laten stoppen met elkaar kwaad berokkenen.
We kunnen materiële steun ook goed gebruiken. Duizenden getalenteerde jonge Russische christelijke kunstenaars, theologen en influencers zijn emigrant geworden. Veel van hen zouden met wat financiële steun kunnen uitgroeien tot wetenschappers en activisten en die hebben we nodig om ons ook vanuit het buitenland te ondersteunen. Help theologen bij hun studie aan een van jullie universiteiten of om ze te laten werken in het academisch circuit waar ze de problemen kunnen bestuderen waar de Russische kerk nu tegenaan loopt. Kunstenaars en influencers hebben middelen nodig om YouTube campagnes te beginnen en zo een tegenwicht te bieden tegen de Russische propaganda. Er zijn ook nog altijd manieren om hulp Rusland in te krijgen, om hen die moedig genoeg zijn en die van binnenuit werken, te helpen – zoals de leden van ons team.
Haar artikel met een beknopte weergave van het interview is te vinden in: Verzet van Russische christenen • theologisch artikel • Theologie.nl
De Kerstverklaring is in Russische, Oekraïense, Wit-Russische en Engelse taal te vinden op https://christians4peace.com
