Na het uitroepen van de onafhankelijkheid op 14 april 1991 in Georgië, manifesteerde de orthodoxe kerk zich als een inspiratiebron voor de overgang naar een nationale identiteit. De politieke machthebbers hadden vanaf het begin echter de integratie in de Euro-Atlantische allianties voor ogen. Trends die hebben zich ontwikkeld als parallelle processen die elkaar zowel voeden als tegenspreken, maar die door de recente ontwikkelingen zwaar onder druk zijn komen te staan.
Zviad Gamsakhurdia, de eerste president van Georgië (april 1991 – 6 januari 1992) zei in zijn inaugurele rede het volgende: ‘Georgië is van oudsher een orthodox-christelijke land. Er heeft altijd een band bestaan tussen staat en kerk: het levendige geloof van het Georgische volk bepaalde het voortbestaan van de staat en de staat van zijn kant steunde het apostolische werk van de kerk. Herstel van de Georgische onafhankelijkheid kan niet plaatsvinden zonder herstel van het levendige geloof en de bijbehorende ethiek.’ De eerste president heeft het ambt nog geen jaar uitgeoefend, maar zijn politiek-spirituele nalatenschap, zoals verwoord in de inaugurale rede, duurde voort. Enerzijds was dat de oprichting van een onafhankelijke staat in Oost-Europa, een republiek met democratische instellingen, inclusief meerpartijenverkiezingen terwijl men tegelijkertijd de orthodoxie als staatsgodsdienst wilde vastleggen. Het vage onderscheid tussen seculiere staat en orthodoxe superioriteit is nog immer een grote uitdaging in het onafhankelijke Georgië.
Vlag halfstok
De voortdurende politieke onzekerheid in Georgië begon met een discussie over de twee kerstdata in de orthodoxe kerk. Sommige van de orthodoxe autocefale kerken vieren het ‘Feest van de Geboorte’ volgens de Juliaanse kalender; de Orthodoxe Kerk van Georgië (OKG) viert de ‘Menswording van het Woord van God’ op 7 januari, evenals de Kerk van Jeruzalem, de Servische, Russische en Poolse orthodoxe Kerken en de orthodoxe kerken op de Sinaï, in Japan en gedeeltelijk in Moldavië.
De Georgische politieke onzekerheid is verre van uniek. Op tal van plaatsen in de wereld is nu een politieke strijd gaande. Maar bij Georgië gaat dat verder dan alleen verkiezingsfraude of een strijd tussen ‘links’ en ‘rechts’ (Hoewel het er niet zo goddeloos toegaat als in de oorlog in Oekraïne!). Drieëndertig jaar lang was het beleid gericht op toenadering tot het Westen (de EU en de NAVO), maar op 28 november 2024 kondigde de premier van Georgië een vierjarige stop aan op die weg. Symbolisch voelde het alsof de vlag van het soevereine Georgië halfstok hing. Massa’s mensen gingen spontaan de straat op in de hoofdstad Tbilisi en in andere steden. De periode van kerstvasten, de tijd voor bezinning op de betekenis van de menswording in het hier en nu, viel samen met deze omwenteling: er werden veel tranen vergoten voor mensen die onrechtvaardig gestraft werden, op straat sloten demonstranten de gelederen en steunden elkaar, verenigd in liefde voor hun vaderland dat voor hen veel meer betekent dan alleen maar een land. Voor sommigen is die liefde niet los te zien van het mysterie van de menswording, van de vreugde die de pasgeboren Jezus in de wereld heeft gebracht. Voor anderen gaat dat niet op, maar vraagt om een vreedzaam en rechtvaardig leven. En de weg naar dat leven loopt via de westerse criteria van democratie en rechtsstaat, zoals we die tot nu toe kennen.
Georgische Droompartij
In maart 2023 trok de Georgische Droompartij (GD), die sinds 2020 een meerderheid van parlementszetels had, de ‘buitenlandse agenten’-wet in Russische stijl in. Volgens deze wet worden niet-gouvernementele organisaties en media met een buitenlandse financiering die 20% van het totale budget overschrijdt, geoormerkt als ‘organisaties die het belang dienen van een buitenlandse mogendheid’. De GD beloofde dat deze wet nooit meer ter goedkeuring aan het parlement zou worden voorgelegd. Maar die belofte kwamen ze niet na, want in april 2024 werd deze wet opnieuw aangenomen. Veel van de buitenlandse fondsen waren bedoeld voor de opbouw van het maatschappelijk middenveld en ter ondersteuning van de vrije media. Een klein deel van de parlementaire oppositie en vertegenwoordigers van maatschappelijke organisaties waren dan ook fel gekant tegen het snijden in fondsen van strategische partners van Georgië.
De gevolgen van de ‘buitenlandse agenten’-wet zijn vergelijkbaar met die van een wet die in 2012 in Rusland werd ingevoerd: geleidelijke uitschakeling van het maatschappelijk middenveld en opschorting van de vrije media. In concreto betekent dat: het vervolgen van alle kritische stemmen op scholen, universiteiten en bij ngo’s; strenge wetgeving tegen de LGBTQ-gemeenschappen en hun verdedigers. Mensen die in Rusland als ‘buitenlandse agenten’ werden aangemerkt, konden hun werk nog een tijdje voortzetten, maar een derde waarschuwing maakte van hen criminelen.
Op 19 april vorig jaar keurde het parlement van Georgië nog een wetsvoorstel goed dat belastingvrijstelling verleent voor overschrijvingen van buitenlandse rekeningen naar Georgië. Deze wetsvoorstellen moedigen de instroom van rijkdom zonder belastingheffing aan en creëren een comfortzone voor enorme lokale en buitenlandse privéfondsen zonder enig voordeel voor Georgië.
Oligarch
De GD werd opgericht door Bidzina Ivanishvili, de Georgische oligarch die zijn fortuin vergaarde in het post-Sovjet Rusland. Bij zijn eerste optreden in Georgië beloofde hij verarmde post-Sovjetartiesten bij te staan. Hij ondersteunde tal van beroemdheden, maar opereerde zelf jarenlang op de achtergrond. Later liet Ivanishvili een groot herenhuis neerzetten op de top van de heuvel van Tbilisi, waarbij hij zichzelf voorstelde als weldoener en fervent verdediger van de Georgische staat. Ondanks het feit dat hij een coalitie organiseerde met enkele prominente pro-westerse mensen met aanzienlijke politieke ervaring, voelden velen zich er ongemakkelijk bij of waren ze gewoon tegen het idee dat de ‘Russische oligarch’ de coalitie zou overnemen. Terugkijkend is het nog betreurenswaardiger dat de GD het enige antwoord was op de politieke crisis van 2012. De partij trok een groot electoraat aan omdat mensen verandering wilden omdat mensen het agressieve beleid van de zittende regering zat waren. Op dit moment manifesteert de GD echter dezelfde agressie tegen haar eigen volk. Het ergste waartegen de meeste mensen zich verzetten, is natuurlijk het veranderen van het buitenslandse beleid van Europa naar Rusland. De staat is een beschermend schild van de oligarch geworden.
Het eerste serieuze verlies van de pro-westerse groepen ving aan in 2014. De oligarch zelf speelde jarenlang een dubbelspel, waarbij hij soms naar Rusland neigde en soms de banden met het Westen aanhaalde. De grootschalige invasie in Oekraïne in 2022 maakte duidelijk hoever de Russische invloed op de regeringspartij reikte; Georgië werd een van de belangrijkste kanalen om sancties in Rusland te ontduiken. Met andere woorden, de GD steunt Rusland met zijn oorlogsagenda.
Westerse partners bleven zoeken naar manieren om het Georgische volk te helpen met hun Europese aspiraties, zozeer zelfs dat Georgië eind 2023 de status van ‘kandidaat-lidstaat’ kreeg en het de onderhandelingen over het EU-lidmaatschap kon beginnen, zelfs al voldeed de Georgische regering niet aan de criteria. De EU nam een geopolitieke beslissing, waarbij ze haar eigen principes door de vingers zag om de meerderheid van het Georgische volk te steunen in haar verlangen naar democratie.
Vier maanden later werd de ‘Russische agenten’-wet opnieuw ingevoerd.
Gen Z
Het overnemen van de Russische stijl is een politiek instrument geworden in de partij van Ivanishvili: het verdedigen van traditionele waarden tegen het in verval geraakte Westen, vaak gelardeerd met absurde argumenten; het vervalsen van feiten, het verzinnen van vijanden, beschuldigingen aan het adres van de ‘diepe staat’; zelfs de Vrijmetselaars krijgen de wind van voren vanwege hun inmenging in de lokale politiek. En de ‘Global War Party’ zou, samen met Oekraïne, Georgië proberen te betrekken in de oorlog tegen Rusland. (Hun krachtigste boodschap tot voor kort was dat GD het land beschermde tegen oorlog).
April 2024 werd gekenmerkt door een reeks buitengewone protesten in Tbilisi, massale demonstraties van vooral jongeren. Gen Z nam het heft in handen, zonder formele politieke banden, maar met een onuitputtelijke energie. Deze jonge mensen zijn geboren in een vrij land: ze spreken geen Russisch, generatiegenoten van hun ouders stierven in de oorlog van 2008 tijdens de Russische invasie in Georgië. De protesten van april 2024 markeerden een nieuwe fase in de moderne Georgische geschiedenis. De regerende partij en hun leider werden Russische marionetten genoemd en de slogan ‘Nee tegen de Russische wet’ werd vervangen door ‘Nee tegen de Russische regering’. Het gebruik van buitenproportioneel geweld tegen demonstranten kon niet voorkomen dat meer mensen zich aansloten bij de protesten.
Wat de OKG betreft; het bureau voor public relations van het patriarchaat gaf op 26 april een verklaring uit waarin de kerk instemde met het standpunt van de regering over het belang van het verdedigen van ‘traditionele waarden’. De kerk uitte daarin eveneens haar bezorgdheid over het in diskrediet brengen van de ‘heiligheid van een gezin’ en het promoten van de LGBTQ-levensstijl door ngo’s en tv-zenders die door buitenlandse agentschappen worden aangestuurd. Een paar dagen later tijdens oplopende protesten, riep de kerk beide partijen op om van de straat naar de onderhandelingstafel te gaan. Dit discours herhaalt de ideologie van de Russische Wereld, die zogenaamd streeft naar vrede maar openlijk de regering steunt in alles wat ze doet.
Rivaliserende krachten
De inname van 20% van het Georgische grondgebied in 2008 veranderde in een ‘sluipende’ bezetting. Russische soldaten verplaatsten prikkeldraad verder het Georgische grondgebied op; lokale burgers worden ontvoerd, gearresteerd, gemarteld en gedood. Het incident in 2023 waarbij een Georgische man werd vermoord omdat hij een kerk in zijn dorp probeerde te openen, inspireerde de Georgische dichter Rati Amaglobeli:
Kerkdeur
Voordat hij zijn vrouw als weduwe achterliet en zijn kind vaderloos,
Klom hij naar het kerkhof en reikte naar het slot.
Een oorverdovende knal doorkliefde de lucht –
Degenen die de deur hadden afgesloten, schoten nu.
Het was Rusland,
Met een zweep in de hand en kruisigingsbouten…
Toch zwaaide de kerkdeur open,
En daarmee ook de hemel erboven,
En geconfronteerd met een veel te grote kracht,
Maakte hij onze harten los, waar hij voor altijd zal verblijven.
(Vertaald door Tamar Zhghenti, ‘Protest in de hedendaagse Georgische poëzie’)
Op dit moment gaat men ervan uit dat er twee rivaliserende krachten in het patriarchaat zijn. (Er zijn hoogstwaarschijnlijk meer rivaliserende groepen of individuen onder de leden van de synode, maar slechts twee ervan bereiken via hun communicatiekanalen de buitenwereld). Als dit waar is, zou het de discrepantie tussen de twee soorten berichten kunnen verklaren. Terwijl het pr-bureau van de locum tenens (de plaatsvervanger, geïnstalleerd op advies van het Moskouse patriarchaat) trouw het beleid van de regering volgt, gebruikt het andere communicatiekanaal onder de naam ‘Patriarchaat’ de taal van gelijkenissen, verwijst naar mythen, uit zich opzettelijk in vage taal om zijn standpunt te verhullen en laat lezers zo verward, soms hoopvol, achter. Verwijzend naar het politieke instinct van de patriarch, denken sommigen dat het vermijden van directe kritiek op het protest of het openlijk de kant van de regering kiezen, van hem afkomstig is.
Na de dag van de parlementsverkiezingen in Georgië op 26 oktober jl. verscheen er op Public Orthodoxy een artikel van Jim Wallis, oprichter en voormalig voorzitter van Sojourners: ‘Een theologie van de democratie voor vandaag‘. Het artikel gaat over een groep christenen uit verschillende kerken die maandenlang wekelijks bijeenkwamen om een theologische verklaring op te stellen voor de diep gepolariseerde Amerikaanse politiek. De verklaring begint met de volgende zin: ‘De Verenigde Staten worden geconfronteerd met een crisis van de democratie, en de Amerikaanse kerk wordt geconfronteerd met een beproeving van het geloof.’ Het lezen van deze zin een dag na de gemanipuleerde verkiezingen in Georgië, bezorgde me kippenvel. De polarisatie van de Amerikaanse politiek is een riskant onderwerp wanneer de ene partij de andere ervan beschuldigt de democratische principes en de Amerikaanse grondwet te bedreigen. Het is misschien lastig te vatten dat wij, een natie van minder dan 4 miljoen mensen (3,7 miljoen volgens de laatste volkstelling in 2017) met een fiks aantal economische emigranten (ongeveer 100.000 mensen waren geregistreerd om te stemmen in oktober 2024, maar er zijn veel meer mensen zonder legale status op dit moment), worden geconfronteerd met een soortgelijk probleem, maar met een veel hogere tol: de democratie gaat verdwijnen, soevereiniteit wordt bedreigd door de op Rusland gerichte autocratische manier van regeren, en de institutionele orthodoxie is een fulltime dienaar van deze autocratie.
Jongerenprotesten. ©WikimediaCommons: Zlad (l) /Mamatkazy (r)
De protesten op de Rustavelilaan in Tbilisi draaiden wederom uit op een ernstige confrontatie. Op 30 november jl. werden jongeren, journalisten en cameramannen geslagen en gemarteld, vastgezet en beboet. Een officiële verklaring van het Georgische patriarchaat naar aanleiding van deze gebeurtenissen luidde alsvolgt: ‘Materiaal dat gedeeld wordt door massamedia en sociale netwerken, maakt dat de regering zich genoodzaakt ziet speciale strijdkrachten in te zetten om de wettelijke en morele grenzen te bewaken,’ en roept vervolgens beide partijen op tot een vreedzame co-existentie. Op het feest van de intrede van de Theotokos in de Tempel op 4 december sprak locum tenens metropoliet Shio Mujiri aan het einde van zijn homilie zijn bezorgdheid uit over de protesten en het aanhoudende geweld. Ook gaf hij een gebed door van Zijne Heiligheid Ilja II voor vrede, verzoening en snel herstel van de gewonden. Een typische houding van het patriarchaat van Georgië in tijden van politieke onrust: zo neutraal mogelijk te blijven maar toch boodschappen verkondigen die de regerende partij steunen.
Trump
De recente taak van de pr-afdeling van het Georgische patriarchaat was modder gooien naar president Salome Zourabishvili toen ze probeerde de verdeelde oppositie te verenigen voor de parlementsverkiezingen in oktober 2024. (Formeel liep Zourabishvili’s termijn af op 29 december.) Als de enige ‘legitieme’ politieke instelling voor de politieke oppositie, het maatschappelijk middenveld en de westerse strategische partners van Georgië, blijft Zourabishvili achter het volk van Georgië staan in hun strijd voor een Europese toekomst. Velen zijn het met haar eens dat de ‘Europese strijd’ legitiem is en wel volgens artikel 78 van de grondwet,[1] en dat het geen bron van polarisatie mag zijn.
Tot voor kort sprak de GD bij gelegenheid haar steun uit voor de Europese integratie, maar zonder daar verder enige consequenties aan te verbinden. Sterker nog ze trekken steeds meer de uitvoerende en wetgevende macht naar zich toe, bezigen haat zaaiende taal en uiten hun afkeer van alles wat anders is dan zijzelf. In de afgelopen weken werd het nog ingewikkelder. De GD hoopte na de inauguratie van president Donald Trump te ontsnappen aan het politieke isolement van na de verkiezingen. Het lijkt er echter op dat Georgië niet op de radar van de Amerikaanse president staat, terwijl de Georgische oppositie steun van beide partijen blijft krijgen in de Senaat en in het Huis van Afgevaardigden.
De uitkomst van deze langdurige strijd is duidelijk geworden: er is een nieuwe generatie opgestaan: vrij, zelfverzekerd, georganiseerd, gedisciplineerd, toegewijd aan de principes van democratie, strevend naar een open samenleving en niet bang om daarvoor te strijden. Ze volgen een nieuwe leiderschapsstijl die ongekend is in de post-Sovjet Kaukasus: velen, zo niet allen, leiden samen het proces van verzet, nemen indien nodig elkaars plaats in, spreken luid als het nodig is maar blijven meestal stil en sereen.
Geloofwaardigheid
Waar staat de OKG nu? Misschien is een betere vraag hier: wie vertegenwoordigt de OKG nu echt? Een handvol hiërarchen en een dozijn priesters zetten zich openlijk in voor de mensen op straat, de gewonden en de gevangenen. Zij vervullen de ware missie van de kerk. Aan de andere kant blijven de institutionele kerk, het patriarchaat en de hogere hiërarchie dicht bij de regering: ze wonen officiële openingen van het parlement bij evenals de inauguratie van een nieuwe president wiens legitimiteit in twijfel wordt getrokken.
De laatste publieke optredens van Zijne Heiligheid begin dit jaar werden gevolgd door geruchten over zijn slechte gezondheidstoestand. Op 4 januari werd hij 92 jaar. Het kwam naar buiten dat er in het patriarchaat twee vijandige partijen zijn waarbij vertegenwoordigers van de locum tenens, het bureau van Zijne Heiligheid ervan ‘beschuldigde’ de nieuwjaarsboodschap van patriarch Ilja te hebben verzonnen. Gezien het onoverwinnelijke gezag van Zijne Heiligheid binnen de kerk en de regerende partijen, zal het verwijzen naar zijn boodschappen zo lang mogelijk doorgaan omwille van de geloofwaardigheid van de kerk.
Feest van de geboorte
Mensen die de straat op gaan in Georgië verwachten bescherming en geestelijke ondersteuning. Hoe pijnlijk is het voor hen om te weten dat de Kerk hen niet steunt? Nog moeilijker is de onverschillige houding van de Kerk tegenover de demonstranten. Er zijn verschillende creatieve manieren geweest om uiting te geven aan het protest. Een van de meest opmerkelijke was de krijgersdans Khorumi, waaraan honderden demonstranten deelnamen, zowel vrouwen als mannen; er waren protesten van beroepsgroepen, gemeenschappen uit verschillende provincies met spandoeken met teksten waarin ze de draak staken met zichzelf en met de onwettige regering. Sommige bevatten echt diepgaande boodschappen, zoals een die wordt voorgesteld als de titel van dit essay: ‘Handen af, dit kind is van mij!’ De band die tussen de demonstranten ontstaat is ongekend. Bewust of onbewust verwelkomen ze samen het pasgeboren ‘Woord van God’ in deze wereld. Er zijn ook andere onvergetelijke uitspattingen van wijsheid: ‘Geen gerechtigheid, geen vrede’, ‘De jonge generatie neemt verantwoordelijkheid voor haar eigen lot’, ‘Amputeer de rotte sovjetwortels’, ‘Waar gaan we naartoe? Naar Europa’, ‘Laat je niet russificeren, kom in opstand’, ‘We zullen winnen, maar niet zonder jullie’, ‘Het patriarchaat zou op zijn minst ons water kunnen zegenen’.
Aan de vooravond van ‘Het feest van de Geboorte’ in de Georgische orthodoxe kerk verzamelden tienduizenden mensen zich op de traditionele plaats voor het Parlement en in de buurten eromheen, om de komst van de ‘Prins van de Vrede’ te vieren. Het was een spectaculair gezicht. Later, in de vroege ochtend, verzamelden een vijftal priesters zich aan de overkant van de Sint-Joriskerk, onder het monument van de twee meest gevierde Georgische verlichters, de heilige Ilja de Rechtvaardige (gestorven in 1907) en Akaki Tsereteli (gestorven in 1915), om te bidden voor de slachtoffers van het buitenproportionele politiegeweld; de meerderheid van de arrestanten werd beschuldigd van criminele activiteiten, maar ze hadden anderen niets aangedaan en geen schade aan de omgeving aangericht.
Iets vergelijkbaars geldt voor de jaarlijkse kerstboodschap; de brief van de patriarch die in de kerken werd voorgelezen. Zijn boodschap is theologisch relevant voor het feest en benadrukt het belang van het gebod van de Heer om elkaar lief te hebben. Velen waren verrast toen ze lazen over de angst van de ‘gevallen mens’ die op zoek is naar verschillende manieren om het leven op aarde te verlengen in plaats van dat hij zoekt naar de wegen tot de eeuwige verblijfplaats. Opnieuw gaf de vaagheid van de boodschap aanleiding tot uiteenlopende interpretaties: sommigen vonden in deze passages kritiek op de oligarch, maar er werd ook tegenovergestelde uitleg aan gegeven.
Kritische stem
Een andere kerstboodschap die viraal ging kwam van metropoliet Grigol Berbichasvili van Poti. Verwijzend naar de vele heiligen, martelaren en biechtvaders, gelovige vaders en moeders, hiërarchen en katholieke-patriarchen van Georgië, merkte de metropoliet scherpzinnig op: ‘Hun getuigenis en belijdend leven sterken ons vandaag, moedigen ons aan en vervullen ons met hoop; vanuit het huidige perspectief is deze heilige geschiedenis van de weg die onze natie heeft afgelegd de spirituele, morele en ideale basis voor hedendaagse Georgiërs. …Wie zijn wij, welke waarden verbinden ons met het evangelie en welke pseudo-waarden ons vervreemden ons er juist van? Voor welke uitdagingen stond onze en staat in het verleden en staat die nu?’ Vervolgens weidde de metropoliet een lange passage aan de schade die de Russisch Orthodoxe Kerk (ROK) had toegebracht aan de Georgische kerk en staat in de19e en aan het begin van de 20e eeuw. Zeker drie pas heilig verklaarde hiërarchen werden in die periode het slachtoffer van het Russische Rijk: de katholieke patriarchen Kirion Sazaglishvili en Ambrosi Khelaia en metropoliet Nazari Lezhava; alle drie waren ze gekant tegen de russificatie van Georgië. Het Russische model van de huidige betrekkingen tussen kerk en staat bewijst hoe moeilijk het voor een kerk kan zijn wanneer deze wordt gebruikt om een agressieve oorlog van de staat te ondersteunen en te rechtvaardigen. Hoewel trouw aan de apostolische traditie van vitaal belang is voor de toekomst van ons land, ‘moet de kritische stem van de kerk altijd diegenen wakker schudden die verantwoordelijk zijn voor het lot van ons land.’
Ondanks de huidige discussies rond Kerstmis of rond andere zaken – het invoeren van de ‘Russische agentenwet’ en het pauzeren van de onderhandelingen met de EU – is het een feit dat de OKG sinds de onafhankelijkheid in 1991 nooit ver is afgeweken van de ideologische trends van de ROK. Sterker nog, de orthodoxe kerk heeft bijgedragen aan het huidige politieke klimaat. Een antwoord op de vraag of de OKG de democratie en de soevereiniteit in Georgië verdedigt, luidt: de Kerk aanvaardt geen democratische heerschappij in een seculiere staat (misschien, weigert ze die te begrijpen) maar steunt een vorm van soevereiniteit met een ‘orthodoxe ideologie’ die gelijkwaardig, zo niet identiek is aan de ideologie van de ‘Russische Wereld’. Een zin die je tegenwoordig vaak op straat hoort: ‘We zullen met waardigheid winnen’. De GOK zou zich kunnen aansluiten bij een vrije generatie die heeft gekozen voor democratie, de rechtsstaat, westerse burgerlijke waarden en secularisme als verdediging van de godsdienstvrijheid. Het winnen van deze strijd hangt mede af van de juiste constellatie in de komende weken.
[1] Artikel 78 – Integratie in Europese en Euro-Atlantische structuren: de constitutionele organen nemen binnen het kader van hun bevoegdheden alle maatregelen om de volledige integratie van Georgië in de Europese Unie en de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie te waarborgen. (Grondwet van Georgië nr. 1324 van 13 oktober 2017 – website, 19.10.2017 /Grondwet van Georgië nr. 2071 van 23 maart 2018 – website, 2.4.2018).
Dit artikel verscheen eerder in het Engels op de site van Public Orthodoxy: ‘Hands Off, This Child is Mine!’ – Public Orthodoxy
Openingsfoto: ©WikimediaCommons: Jelger Groeneveld.
