Voor de eerste keer was er in Karlsruhe 2022 een aparte delegatie uit Oekraïne bij de assemblee van de Wereldraad van Kerken. Al voor begin van de Russische aanval was de kerkelijke situatie in Oekraïne ingewikkeld. Er bestonden sinds 2019 in het land drie Oosterse kerken, die de liturgie volgens de Byzantijnse ritus vieren. De Grieks-Katholieke Kerk erkend tegelijk de paus als opperhoofd, en is – ondanks haar Oosterse liturgische traditie – katholiek. De Oekraïense Orthodoxe Kerk (OeOK) was tot kortgeleden een weliswaar vergaand autonoom onderdeel van de Russisch-Orthodoxe Kerk (ROK), en had patriarch Kirill van Moskou als hoofd. De Orthodoxe kerk in Oekraïne ontstond in 2019 door samenvoeging van twee eerder opgerichte alternatieve Oekraïense afsplitsingen van de ROK, die door het Oecumenisch Patriarchaat van Constantinopel canoniek herkend werden. Dat leidde destijds tot grote spanningen niet alleen in Oekraïne, maar in de Orthodoxie wereldwijd. De verschillende kerken (naast andere religieuze groeperingen in het land) hebben een gezamenlijke vertegenwoordiging bij de staat in de zo genaamde ‘Al-Oekraïense Raad van Kerken en Religieuze Organisaties’ (AOeRKRO).
Eerder waren bij de Assemblees van de Wereldraad van Kerken alleen afgevaardigden van de ROK aanwezig, soms met leden uit Oekraïne als deel van de delegatie. Inmiddels heeft, gemotiveerd door kritiek aan patriarch Kirills rechtvaardiging van de Russische aanval, de OeOK haar banden met Moskou bijna volledig verbroken, en kon dus ook niet meer door Moskou vertegenwoordigd worden. De andere kerken hadden bij eerdere assemblees nog geen canoniek erkende status, of ze waren onderdeel van de Room-Katholieke Kerk, die niet lid is van de WKK. De oorlog in Oekraïne leidde bij de leiding van de WKK tot de beslissing, om ook delegaties van de twee Orthodoxe kerken in het land, naast andere religieuze leiders, uit te nodigen.
In het Duitse Karlsruhe vond in september de bekendste oecumenische gebeurtenis plaats – de algemene vergadering van de Wereldraad van Kerken. Als een christelijke theoloog en burger van Oekraïne, die vrij open staat voor oecumenische problemen, wist ik van de op handen zijnde gebeurtenis. Ik gaf er niet veel betekenis aan, omdat de kans op mijn eigen deelname hieraan gelijk was aan nul. Uit mijn herinneringen aan de voorgaande synode van de Wereldraad van Kerken in Zuid-Korea in 2013, vooronderstelde ik dat de deelname uit Oekraïne opnieuw een indirecte zou zijn: van de ‘Oekraïens-Orthodoxe Kerk’, waartoe ik behoor, was slechts een zijdelingse betrokkenheid in de persoon van onze bisschoppen die officieel deel uitmaakten van de delegatie van het Moskouse patriarchaat, en van de overige Oekraïense kerken was helemaal geen vertegenwoordiging aanwezig. Zo was het tien jaar geleden, en zo was het ook voorheen. De gebeurtenissen in Oekraïne van de laatste jaren hebben echter de aandacht op ons land gericht. Hierbij kwam nog de factor dat de vergadering ditmaal in Europa plaats zou vinden, en niet op een ander continent.
Volgens mij was de positie van Duitsland, dat gastheer voor de vergadering was, maar ook de positie van haar politieke leiding aangaande de Russisch-Oekraïense oorlog, die tot nu toe voortduurt, van grote betekenis voor de deelname van de Oekraïense delegatie. Als gevolg van de oorlog was de samenstelling van kandidaten van de Oekraïens-Orthodoxe Kerk in de delegatie van het Moskouse patriarchaat het afgelopen halfjaar al enkele keren veranderd en uiteindelijk bevonden zich hier geen burgers van Oekraïne meer onder. In plaats daarvan arriveerden in Karlsruhe drie groepen vertegenwoordigers van Oekraïense kerken met een totale hoeveelheid van 12 mensen, maar wel vanuit de kerken zelf. Wij vertegenwoordigden gezamenlijk de ‘Oekraïens-Orthodoxe Kerk’ (OeOK), de ‘Orthodoxe Kerk in Oekraïne’(OKOe) en de ‘Al-Oekraïense Raad van Kerken en Religieuze Organisaties’.
De interesse in de interne-orthodoxe ruzies tussen de OeOK en de OKOe, inclusief de hun ondersteunende kerken in de wereldorthodoxie leidde tot deze aanzienlijke deelname uit Oekraïne. Dit bleek ook uit de publieke optredens op de plenaire zitting: de organisatoren gaven zowel vertegenwoordigers van de OKOe en OeOK de gelegenheid te spreken. Namens de eerste kerk sprak aartsbisschop Evstratii Zoria, en van de tweede, de auteur van deze tekst. Daarna werden enkele vragen gesteld, die beantwoord werden door jonge vertegenwoordigers van beide kerken.
Opmerkelijk was de deelname van jonge mensen tot 30 jaar uit beide kerken, aangezien voor deze vergadering een belangrijk accent was gelegd op de aantrekking van de jonge generatie christenen. In de delegatie van de OeOK waren drie van de vier vertegenwoordigers jong en op dit moment studeren twee van hen in Duitsland en Zwitserland, en een jonge vrouw leeft vanwege de oorlog in Polen. In de delegatie van de OKOe waren ook twee jonge vertegenwoordigers. Paradoxaal genoeg zijn de ouders van deze twee jongeren vrij bekende mensen in Kiev met een markante burgerlijke positie. Deze ouders zijn priester Georgij Kovalenko en de filosoof en theoloog Konstantin Sigov, die vanwege de stormachtige gebeurtenissen van de laatste jaren in de Oekraïens Orthodoxe wereld besloten officieel over te gaan van onze kerk naar de OKOe.
Ook mijn eigen positie was nogal paradoxaal. Ik hoor namelijk niet tot de kerkelijke hiërarchie en ben geen priester, maar werk in de synodale structuren van onze kerk en geef les aan de Geestelijke Academie. Ik trad echter vooral op uit naam van een goed doel, waar ik directeur van ben – het Academische Initiatief. In mijn toespraak vroeg ik aandacht voor zijn activiteiten, voor de oorlog in de sfeer van de academische theologie, en humanitaire activiteiten na het begin van de oorlog.
Ook de schok van veel christenen vanwege de positie van de Moskouse patriarch Kirill betreffende de voortgaande oorlog droeg in aanzienlijke mate bij aan de uitnodiging van Oekraïners op de Vergadering. Er werd ook veel aandacht aan Oekraïne gegeven tijdens de speciale ontmoeting van de president van Duitsland Steinmeier met de Oekraïense groep, en tijdens een vrij lang bezoek aan Oekraïne door het hoofd van de Wereldraad van Kerken, de Roemeens-Orthodoxe priester en theoloog Ioan Sauca, aan de vooravond van de assemblee Karlsruhe.
Ook was er veel interesse voor Oekraïne bij de massamedia die zich hadden ingeschreven om over de vergadering te berichten: zij wilden interviews afnemen of commentaar krijgen van Oekraïense deelnemers. Journalisten uit vier landen namen mij een interview af, en ik had ook een bijzondere ontmoeting met medewerkers van het Ministerie van Buitenlandse Zaken van Duitsland. In totaal heeft 80% van de geaccrediteerde journalisten interesse getoond in het Oekraïense thema.
In de acht jaar sinds ik teruggekeerd ben in Oekraïne na mijn studie in Duitsland heb ik een groot netwerk van buitenkerkelijke relaties opgebouwd. Daarbij kwam nog dat mijn optreden plaatsvond op de eerste dag van de vergadering, waardoor ik vaak benaderd werd door geïnteresseerde deelnemers met vragen en wensen van vrede voor Oekraïne.
Het is ook nodig hier melding te maken van de Russische delegatie. Ik kende enkele van hen persoonlijk door hun activiteiten of door hun deelname aan theologische evenementen. Ik kon daarom volledig open omgaan met diegenen die ik er ontmoette. Toen ik met een priester uit Moskou sprak, kwam een journalist naar ons toe met een vraag over de mening van de Russische delegatie over de vergadering. De priester sprak zich direct en openlijk uit: “Wij worden hier in het geheel niet beperkt en worden vriendelijk bejegend”.
Een enkele keer was het wel vreemd tijdens een privéontmoeting in het openbaar. Toen ik sprak met vertegenwoordigers van de Russische delegatie, liepen de vertegenwoordigers van de OKOe met een wijde boog om ons heen, en vice versa. Ik had geen problemen en voelde geen beperkingen in de omgang met ene en gene zijde. Hierin toont zich ook de potentie van mijn kerk – de Oekraïense Orthodoxe Kerk: zij stelt zich niet vijandig op naar de Russische, noch naar de Oekraïense, dus potentieel ‘anti-Russische’ kant. Hierin laat zich volgens mij juist de potentie van de Oekraïens-Orthodoxe Kerk zien voor het verzoenen van de al lang tegenover elkaar staande Oekraïense en Russische Orthodoxie.
Vanwege deze drukke een op een besprekingen kon ik slechts enkele workshops en andere kleinere evenementen tijdens de Vergadering bezoeken. Een hiervan was de confessionele bijeenkomst van Orthodoxen, waar niet alleen de Chalcedonische (dus, grof gesproken, de Europese Orthodoxe), maar ook vele andere Oriëntaalse kerken aanwezig waren. Hier werd mij duidelijk dat er in totaal meer dan 250 Orthodoxen aanwezig waren, een aanzienlijke hoeveelheid die in grote mate de agenda kon beïnvloeden. Desalniettemin werden er op deze bijeenkomst geen strategische doelen gesteld. Het was een eenmalige bijeenkomst, net als de bijeenkomsten van de andere christelijke denominaties die aanwezig waren op de Vergadering.
Gedurende de voorbereiding van het document over het Oekraïense vraagstuk bleek een belangrijke tendens: de leiding van de Wereldraad van Kerken die de stemming onder de vertegenwoordigers van veel kerken uit het globale Zuiden kent, besloot niet tot zware maatregelen zoals een mogelijke uitsluiting van de delegatie van de Russisch-Orthodoxe Kerk (ROK). Met hun retoriek pretenderen zowel de ROK als Rusland in zijn geheel ernaar om een alternatief te bieden voor de imperialistische tendensen van ‘het Westen’, in hun perceptie dus van de kant van die landen die naar alleenheerschappij in de wereld streven, samen met de kerken in die landen. Ik sta zelf sceptisch tegenover deze retoriek, maar voor veel christenen uit het globale Zuiden was deze wel overtuigend.
Ook hoorde ik letterlijk over de geschoktheid van de vertegenwoordigers van enkele Europese protestantse kerken vanwege de radicaal andere zienswijze van hun confessionele broeders uit het globale Zuiden over de politieke problemen van de hedendaagse wereld. Dit betekent dat er binnen de Wereldraad van Kerken niet alleen grote confessionele verschillen zijn, maar ook grote verschillen in de posities van de landen en hun kerken volgens de Noord-Zuidlijn.
Dit zegt veel over de rol van de hedendaagse Wereldraad van Kerken. Dit is een globale organisatie die ernaar streeft ruimte te bieden aan de dialoog van de meest verschillende christenen. Deze organisatie heeft geen eenduidige ideologie, die ze haar leden wil opdringen. Sommigen vinden dat misschien jammer. Voor mij onderstreept dit echter de principes die zijn vastgelegd in de Verklaring van Toronto van 1950, die de theologische grondslag heeft gelegd voor het bestaan van de Wereldraad van Kerken.
Daarnaast is dit voor mij een teken van troost voor onze kerk, die door de fundamentalistische tendensen van zijn leiding wellicht bang is voor een meer actieve deelname aan en formele toetreding tot de Wereldraad van Kerken. Vandaag de dag is het wereld christendom dat vertegenwoordigd is op de assemblee uiterst verscheiden. De Wereldraad geeft zijn leden de mogelijkheid om zijn eigen ecclesiologische identiteit te behouden die de kerk had bij zijn formele toetreding tot de Wereldraad van Kerken.
Openingsfoto: het symbool van de elfde assemblee van de Wereldraad van Kerken in 2022 in Karlsruhe.
