Tamara Grdzelidze, hoogleraar Religiestudies en Politicologie aan de Ilja staatsuniversiteit in Georgië, keerde na een verblijf van jaren in het buitenland – o.a. als vertegenwoordiger van haar land bij het Vaticaan, en voorzitter van de Wereldraad van Kerken in Geneve, terug naar haar thuisland Georgië. Ze deelt met ons enkele observaties over de huidige geloofssituatie in haar land.
Wat is er zo specifiek aan de Georgische orthodoxie?
De context van ons orthodoxe geloof wijkt behoorlijk af van de Russisch- en de Griekse-orthodoxe geloofspraktijk waar Nederlanders beter mee bekend zijn. Zo zijn in Georgië de orthodoxe kerkdiensten in de volkstaal, met de daarbij behorende muziek en iconen. Elke Georgiër, orthodox of niet, zal een nieuwkomer vertellen dat het om een van de oudste bekende kerken gaat die een staatskerk werd en dat onze polyfone gezangen mooi en bijzonder zijn. Bij deze soort van inleidende ‘musts’ hoort ook het verhaal van Nino, een nationale heilige, een jonge vrouw uit Klein-Azië die het land in de eerste helft van de 4e eeuw evangeliseerde. Het is een mooie legende.
Nino was nog zeer jong toen zij werd uitverkoren om het goede nieuws van Christus te brengen aan de barbaren in het Oosten. Deze boodschap overheerst in verschillende versies van het leven van de heilige Nino. De geschreven bronnen dateren weliswaar van een latere tijd dan de historische Nino moet hebben geleefd maar toch zijn details uit deze teksten, die niet altijd hetzelfde vertellen, onderdeel geworden van de kerkelijke traditie in Georgië en hebben ze het nationale bewustzijn gevoed. Er zit veel aantrekkingskracht in het verhaal van de jonge Nino als zij de stad Mtscheta nadert en zich vestigt in de buurt van de koninklijke familie in Kartli/Iberia (de huidige provincie Oost-Georgië). Ze heeft meteen succes bij koningin Nana, die zich tot Christus bekeert, maar niet bij de koning. Op een dag echter als deze koning Mirian op jacht gaat, is er sprake van een volledige zonsverduistering. Mirians smeekbeden aan de vertrouwde heidense goden blijven onbeantwoord. Maar als hij Christus aanroept worden zijn gebeden gehoord en zo raakt hij overtuigd van het geloof in de ware God van Nino. Volgens het laatste onderzoek zou dit in het jaar 320 hebben plaatsgevonden.
Georgië claimt dat het christendom daar heel oud is, maar toch kon in de vorige eeuw, onder de Sovjet-Unie het geloof nauwelijks gepraktiseerd worden. Hoe is dat nu?
De Georgische orthodoxie is momenteel makkelijker te promoten dan de Orthodoxe Kerk van Georgië (OKG) zelf. Tegenwoordig zitten de kerken niet meer zo vol als aan het begin van het wegvallen van het Sovjetregime. Het parochieleven is weliswaar beter georganiseeerd dan zo’n dertig jaar geleden, maar jonge en hoogopgeleide mensen gaan niet vaak naar de kerk. Ze identificeren zich wel als orthodox maar dat wil niet zeggen dat ze hun geloof ook daadwerkelijk praktiseren. Een tendens die ook in andere voormalige sovjetlanden gaande is. Mensen hebben het over het algemeen drukker met het dagelijks leven en de werkende jonge generatie heeft daarbij ook vaak ook nog de zorg voor hun ouders.
Daarnaast heeft de OKG zichzelf op veel manieren in diskrediet gebracht en staat duidelijk onder invloed van Moskou. De OKG kopieert het ultraconservatieve beleid van de Russisch Orthodoxe Kerk (ROK), of het nu gaat om wetten over godslastering, in-vitrofertilisatie of wetten die zich uitspreken tegen andere seksuele geaardheden. De Georgische kerk steunt de pro-Russische politieke groeperingen die zichzelf neerzetten als verdedigers van traditionele waarden tegenover de westerse waarden. Het is moeilijk geworden om leken ervan te overtuigen dat de orthodoxe kerk ook een indrukwekkende spirituele traditie heeft. Ik vind dit een trieste ontwikkeling. Kerken hebben slechtere tijden gekend, dus het bedreigt hun bestaan niet, maar het ontneemt de gelovigen de spirituele rijkdom die je in de orthodoxe kerk zou verwachten.
Wilt u daarmee zeggen dat door de Russische invloed, Georgische mensen denken dat de orthodoxe kerk verstoken is van geestelijk leven?
Ik zou de Russische invloed daar niet per se de schuld geven. De OKG is volledig verantwoordelijk voor het overnemen van deze tendensen. Verder toont de kerk weinig interesse in jongeren; sociale projecten bijvoorbeeld voor hulp aan wezen en kinderen uit achtergestelde gezinnen zijn ontoereikend. De kerk komt verder niet tegemoet aan de wensen van volwassenen en van de jeugd die een goede opleiding hebben genoten. Ze stelt zich steeds autoritairder op en stoot op die manier juist de mensen af die op zoek zijn naar geestelijk leven, verzoening en Gods onvoorwaardelijke liefde.
Een van de vakken die u doceert aan de universiteit is religieus nationalisme. Hoe zit het met de verhouding kerk-staat binnen Georgië zelf?
Natuurlijk is er een soort staat-kerk relatie die typisch is voor historisch traditionele orthodoxe landen, een vage gelijkenis met symfonie (waarbij geloof en staat elkaar aanvullen/ red.), hoewel elk land die gelijkenis op zijn eigen manier waarmaakt. De OKG slaagt er nog steeds in om, ook met minder gelovigen, de macht te consolideren ten gunste van de regerende partij (sinds enkele jaren hebben we te maken met één partij in het parlement). In mijn waarneming is er geen sprake van dictatuur of onderwerping van de kant van kerk of staat, maar van een open uitwisseling van ‘goederen’. Beide partijen weten hoe ze elkaar moeten ‘helpen’. Het beste voorbeeld hiervan is dat de OKG het pro-Russische beleid van de regering onderschrijft en openlijk de regeringspartij steunt tijdens de verkiezingsperiode. De OKG ontvangt op haar beurt zeer gulle giften van de overheid zoals bijvoorbeeld hectares bossen, naast de miljoenen uit de staatsbegroting die ze ook krijgt.
De huidige patriarch Ilia II is al sinds 1977 in functie en heeft een fragiele gezondheid. Toch heeft geen van de bisschoppen enige kans om te concurreren met het gezag van deze patriarch.
De patriarch is inderdaad al bijna een halve eeuw in functie. Hij lijdt aan een aantal medische aandoeningen; zijn gezondheid is fragiel. Binnen de orthodoxe kerk blijven leiders op hun positie tot hun dood, tenzij de gezondheid zo slecht is dat leiders van alle orthodoxe kerken bijeen komen en besluiten dat het tijd is om af te treden. Tijdens mijn leven is dit één keer gebeurd, op Cyprus.
Maar in zijn beginperiode was Ilia II een vernieuwer. Hij introduceerde positieve dingen in het leven van de kerk. Hij verbeterde het seminarie, richtte een spirituele academie op met vooraanstaande professoren uit seculiere instellingen, blies het kloosterleven nieuw leven in, liet teksten uit het klassieke Georgisch vertalen naar het hedendaagse Georgisch, publiceerde een tijdschrift en ga zo maar door. Niets van dit alles was eerder gedaan. Het was zijn idee om samen met de katholieken een theologische school op te richten, maar dat is er nooit van gekomen. Hij nam deel aan oecumenische bijeenkomsten en nodigde niet-orthodoxe kerkleiders uit naar Georgië.
Het uitroepen van de onafhankelijkheid van de Georgische republiek in 1991 was een grote prestatie, maar veel complexer dan verwacht door iedereen, leken én geestelijken. Naar mijn mening was Ilia slecht toegerust om deze nieuwe realiteit onder ogen te zien. Hij was een Sovjetproduct, studeerde aan de Russische Geestelijke Academie in Moskou, bracht daar maar liefst tien jaar door, wat betekent dat hij een goede ‘Sovjet’-theologische opleiding kreeg en dat was globaal gesproken: een mengeling van klassieke theologische elementen (dogmatiek, liturgie, kerkgeschiedenis) en loyaliteit tegenover de staat (welke dan ook). Als leider van de OGK had hij veel contact met de Sovjetautoriteiten. Ken jij een kerkleider uit de Sovjetkerken die zichzelf wist te transformeren naar nieuwe eisen?
