Onlangs mocht Jan Jorrit Hasselaar bijdragen aan Halki Summit VI, georganiseerd door oecumenisch patriarch Bartholomeus. Tijdens deze summit kwamen activisten, wetenschappers, journalisten, bedrijfsleiders, theologen en academici bijeen rondom het thema ‘Water: Spirit & Science’, overeenkomstig eerdere ecologische initiatieven van de patriarch. De patriarch opende de Halki summit, die niet op zichzelf staat. Niet alleen is het de zesde in een serie van bijeenkomsten in de theologische school op het eiland Halki, voor de kust van Istanbul. Ook is het onderdeel van vele andere ecologische initiatieven van de oecumenisch patriarch. Hieronder volgt een persoonlijk verslag.
In dit verslag plaats ik Halki VI eerst in een historische lijn. Vervolgens zal ik eindigen met mijn bijdrage tijdens Halki VI over het onderzoeksproject: ‘De hoopgedreven transitie in de Nederlandse infrastructuur’. Dit onderzoeksproject is één van de vruchten van symposium van het Oecumenisch Patriarchaat en de Vrije Universiteit Amsterdam in 2019, dat uitmondde in het boek: Water in times of climate change.
De Groene Patriarch
Oecumenisch patriarch Bartholomeus is een pionier op het gebied van religie en duurzame ontwikkeling. De duurzame initiatieven van de huidige patriarch begonnen halverwege de jaren ’80 van de vorige eeuw. In 1989 moedigde hij zijn voorganger patriarch Dimitrios aan tot het schrijven van een brief waarin hij zou aankondigen dat 1 september voor alle leden van de oosters-orthodoxe kerk formeel een dag van gebed zou worden voor de natuur als planten, dieren, water en klimaat. Sindsdien wordt elk jaar op 1 september een soortgelijk document gepresenteerd. Vele kerken, zoals de anglicaanse kerk en de rooms-katholieke kerk, hebben dit 1 september initiatief overgenomen.
Een maand na zijn verkiezing in 1991 organiseerde patriarch Bartholomeus al een eerste ecologische bijeenkomst. Deze werd geopend door de Britse prins Philip, toenmalig voorzitter van het Wereld Natuur Fonds. Het zou de eerste van vele ecologische projecten van de patriarch zijn. Deze inzet heeft hem de titel ‘Groene Patriarch’ opgeleverd. Paus Franciscus verwijst in de openingsparagrafen van de duurzaamheidsencycliek Laudato Si’ (2015) niet alleen naar de pioniersrol van patriarch Bartholomeus op het gebied van religie en duurzame ontwikkeling, maar ook naar de inhoudelijke bijdrage van de patriarch rondom de spirituele dimensie van de ecologische crisis en het concept van ecologische zonde. De verwijzingen zijn een uitdrukking van de sterke broederlijke band tussen paus Franciscus (opvolger apostel Petrus) en patriarch Bartholomeus (opvolger apostel Andreas).
©Jan Jorrit Hasselaar
Ecologische initiatieven
In 1994 vond de eerste van vijf ecologische seminars plaats in de theologische school van Halki (Istanbul). De seminars hadden betrekking op natuur en onderwijs (1994), ethiek (1995), communicatie (1996), gerechtigheid (1997) en armoede (1998). In 1994 initieerde patriarch Bartholomeus ook het comité voor Religie en Wetenschap met als medevoorzitter de vooraanstaande theoloog John Zizioulas. Dit comité organiseerde vele internationale, interreligieuze en interdisciplinaire symposia over water en klimaatverandering in een specifieke context: Middellandse zee (1995), Zwarte zee (1997), Donau (1999), Adriatische zee (2002), Baltische zee (2003), Amazone (2006), Arctische zee (2007) en de Mississippi (2009). Deze symposia werden dikwijls georganiseerd samen met de voorzitter van de Europese Unie of met de Secretaris-Generaal van de Verenigde Naties. We zitten immers allemaal ‘in dezelfde boot’, zoals de patriarch dan zegt. ‘Religie, wetenschap, kunsten, bedrijfsleven, overheid, NGO’s, zijn allemaal nodig om de gezamenlijke vragen aan te kunnen pakken.’
De drie H’s
In 2019 organiseerden Vrije Universiteit Amsterdam en het Oecumenisch Patriarchaat samen het symposium ‘Water in Times of Climate Change’. In zijn openingstoespraak benadrukte de oecumenisch patriarch drie H’s als uitdagingen en voorwaarden voor het bouwen van bruggen tussen politiek, bedrijfsleven, religie en wetenschap. Het gaat om de h’s van humanisme (humanism), nederigheid (humility) en hoop (hope). Tijdens het symposium werd het thema water en klimaatverandering behandeld vanuit het perspectief van drie grote stedelijke gebieden: Jakarta (zinkende stad), Kaapstad (extreme droogte 2015-2018) en Amsterdam (onder zeeniveau). Aan de veelal technocratische oplossingen werd een waardengedreven perspectief toegevoegd, zoals die mede tot uiting komt in bijdragen van de oecumenische patriarch. Daarna werd een convenant van hoop getekend tussen de deelnemers om verdere samenwerking te stimuleren. Sindsdien hebben diverse vervolgprojecten in Zuid Afrika en Nederland het licht gezien. Eén van die vervolgprojecten is het interdisciplinaire onderzoeksproject ‘hoopgedreven transitie’ in de Nederlandse infrastructuur. Dit project heb ik gepresenteerd tijdens het symposium Halki VI.
Hoopgedreven interventies
In de Nederlandse infrastructuur is het een belangrijke vraag hoe om te gaan met echte onzekerheid. Deze onzekerheid is inherent aan de grote opgaven waar de sector voor staat: renovatie van bruggen en kaders, klimaatadaptatie en circulariteit. Standaardproject management met een sterke neiging naar maakbaarheid (optimisme) is hier onvoldoende. Dit kan makkelijk leiden tot pessimisme (het komt niet goed). Samen met de sector Nederlandse infrastructuur ontwikkelen de Vrije Universiteit Amsterdam en Universiteit Twente het onderzoeksproject ‘de hoopgedreven transitie’ om echte onzekerheid te leren omarmen. Hoop gaat er dan om samen met alle betrokkenen verantwoordelijkheid te leren dragen voor een gedeelde toekomst: overheid, bedrijfsleven en natuur. Het onderzoeksproject resulteert in een wetenschappelijk gevalideerd hoopgedreven train-de-trainer programma. Hierbij wordt gebruikt gemaakt van ontwerpgericht onderzoek uitgevoerd door een interdisciplinair team: theologie, economie, psychologie, antropologie, speltheorie en organisatiekunde. Hoopgedreven interventies worden iteratief en in co-creatie met de Nederlandse infrasector ontwikkeld. Centraal in het project staat de ontwikkeling van momenten om stil te staan (sabbat of werkplaats van hoop) voor reflectie, bouwen aan vertrouwen, opdoen van inspiratie en van daaruit concrete stappen vooruit te zetten. Dit onderzoeksproject loopt van 2023 tot 2028. Het is gebaseerd op het boek Climate Change, Radical Uncertainty and Hope. Theology and Economics in Conversation (Hasselaar, 2023).
Hoop-agenda
Bovenstaande onderzoekslijnen staan aan de wieg van de volgende activiteiten:
1. ‘Hoop’ als academisch jaarthema 2024/25 van de Vrije Universiteit Amsterdam
2. Lancering in 2025 van (inter)nationale website www.workplaceofhope.com om samenwerking tussen theologie, andere wetenschappen en maatschappelijke partners te stimuleren
3. Rome, zomer 2025: Hoop-symposium met Vaticaan, Nederlandse ambassade en Vrije Universiteit Amsterdam in het kader van Jubilee 2025 ‘Pilgrims of Hope’ en jaarthema Vrije Universiteit.
Verder lezen
- Hasselaar, J.J. & E.C. IJmker (eds.). Water in Times of Climate Change: A Values-driven Dialogue. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2021.
- Hasselaar, J.J. (2023). Climate Change, Radical Uncertainty and Hope. Theology and Economics in Conversation. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2023.
- Hasselaar, J.J. & P.B. Smit (eds.), An Ongoing Conversation: The Green Patriarch in the Netherlands. Amersfoort: Oud-Katholiek Boekhuis, 2015.
- Paus Franciscus (2015). Laudato Si’. Over de zorg voor het gemeenschappelijke huis. Utrecht: Liberia Editrice Vaticana/SRKK, 2015.
