De laatste beslissing van de Heilige Synode van de Roemeens Orthodoxe Kerk (ROK) om zestien geestelijken heilig te verklaren als belijders van het orthodoxe geloof tijdens de communistische jaren, heeft tot opschudding geleid in de Roemeense samenleving. De Roemeense historicus Ionut Biliuta schetst de achtergrond van dit omstreden besluit.
Deze heiligverklaring zou de viering van het honderdjarig bestaan van het Roemeense patriarchaat in 2025 moeten opluisteren, maar sommige van deze beoogde heiligen – waaronder: fr. Dumitru Stăniloae, fr. Liviu Galaction Munteanu, fr. Arsenie Boca, fr. Sofian Boghiu, fr. Ilarion Felea, fr. Ilie Lăcătușu, fr. Gherasim Iscu – steunden of uitten fascistische en antisemitische ideeën tijdens het interbellum of na hun gevangenschap onder het communisme. Dit hele proces van heiligverklaring kende een lange geschiedenis die werd gekenmerkt door controverse, onenigheid tussen bisschoppen en uitstel van heiligverklaringen voor onbepaalde tijd. Aanvankelijk circuleerde een lijst met vijfentwintig namen van geestelijken die zouden kunnen worden voorgedragen voor de status van heilige als geloofsbelijders tijdens het communisme, destijds een publiek geheim onder de orthodoxe gemeenschappen. Elke orthodoxe bisschop in Roemenië had wel een of meerdere namen voorgesteld, overigens zonder daarbij leken, kloosterlingen of reguliere priesters te consulteren. Op opmerkelijke uitzonderingen na (pater Ilie Cleopa en pater Arsenie Boca) hebben de toekomstige heiligen geen enkele orthodoxe vroomheid geoogst, allen al omdat de meeste gewone gelovigen en reguliere geestelijken niet wisten wie ze waren.
Fascistische sympathieën
Tegen de achtergrond van de aanhoudende debatten over de criteria voor heiligverklaring, kwam patriarch Daniel met twee verklaringen: een op 4 juli 2019 waarin hij verduidelijkte dat nationalisme geen analytische lens mag vormen bij het vormgeven van orthodoxe hagiografieën. In de tweede, op 28 oktober van hetzelfde jaar, werd het heiligverklaringsdossier van pater Arsenie Boca (1910-1989) zonder reden uitgesteld. De beslissing verraste de orthodoxe gemeenschappen in Transsylvanië, aangezien pater Arsenie de enige was die de orthodoxe lokale bevolking voor vroom aanzagen. Vijf jaar later, op 11 juli 2024, keurde de Metropolitaanse Synode van Muntenië op verzoek van Patriarch Daniel de heiligverklaringen van drie nieuwe heiligen goed: pater Arsenie Boca van het Prislop klooster, pater Ilie Lăcătușu en pater Constantin Sârbu. Lăcătușu en Sârbu waren vrijwel onbekend buiten Boekarest. Bovendien sympathiseerden alle drie de geestelijken met de Roemeense fascistische beweging de IJzeren Garde, of ze waren er lid van. De volgende dag keurde de Heilige Synode in Boekarest zestien namen goed voor heiligverklaring, waaronder de namen die patriarch Daniel had voorgesteld.
De recente acties van patriarch Daniel zijn in tegenspraak met zijn verklaringen uit 2019 over de rol van nationalisme bij het maken van nieuwe hagiografieën en de heiligverklaring van pater Arsenie Boca, een hiëromonnik die eind jaren vijftig niet alleen uit zijn ambt werd gezet, maar die zich ook geen monnik meer mocht noemen vanwege vermeende ongehoorzaamheid, immoraliteit en heterodoxie.
©Creative Commons: ambassade van Oekraïne in Roemenië
Het belang van bisschoppen in het proces van heiligverklaring dateert uit 1952, toen pater Liviu Stan (1910-1973), een voormalig fascistisch geestelijke, de principes opstelde voor de heiligverklaring van heiligen in de ROK. Hierbij werd de exclusieve beslissingsbevoegdheid over wie als heilige erkend moest worden, toegewezen aan de bisschoppen. Zo gebeurde het ook tijdens het huidige proces. Bij de selectie van potentiële kandidaten voor heiligverklaring baseerden de bisschoppen zich op de expertise van historici van de orthodoxe kerk zelf. In hun zoektocht om het leven van heiligen te reconstrueren uit primaire en secundaire bronnen, interpreteerden deze ‘experts’ de bronnen selectief; sommige hagiografische aspecten kregen extra aandacht en dat ging ten koste van relevante details over politiek en antisemitisch activisme in wat een bewust historiografisch proces van witwassen werd. Bij de beslissing of fascisten als heiligen moesten worden beschouwd, stemden de bisschoppen zonder dat ze een goed begrip hadden van wat fascisme was of zelfs zonder zich er ook maar van bewust te zijn dat sommige van deze toekomstige heiligen fascisten waren.
Blauwdruk
Terwijl het nieuws van de heiligverklaringen veel bijval kreeg van rechtse intellectuelen en uit fundamentalistische kringen, hielden de meeste geestelijken en leken zich afzijdig. Vanuit het Nationaal Instituut voor de Studie van de Holocaust in Roemenië ‘Elie Wiesel’ kwam men in een open brief aan de Heilige Synode met vragen over het fascistische verleden van drie nieuwe heiligen (Stăniloae, Lăcătușu en Felea). In zijn antwoord verwierp het Roemeense patriarchaat elke publieke betrokkenheid bij de beslissingen van de Heilige Synode over het geloof, terwijl het stilzwijgend accepteerde dat sommige namen op de lijst een problematisch verleden hadden. In de brief staat verder dat deze geestelijken berouw hadden over hun fascistisch activisme. Maar terwijl hun fascistische trouw en antisemitische uitspraken openbaar werden, heeft geen van hen ooit publiekelijk afstand genomen van zijn standpunten. Na 1990 hielden sommige van hen er nog steeds dezelfde fascistische standpunten op na als ze tijdens het interbellum hadden. Tien maanden voor zijn dood, op 19 januari 1993, verklaarde Dumitru Stăniloae in de neo-legionaire ( neo-fascistische) publicatie Gazeta de Vest: ‘Het offer van deze dappere jongens (de legioenscommandanten Moța en Marin, overleden in Spanje tijdens de Burgeroorlog vechtend als vrijwilligers aan de zijde van de strijdkrachten van generaal Franco/IB) wordt beschouwd als het geschenk van de Roemeense natie aan God, een volk dat door de Schepper is begiftigd met een superieure spiritualiteit, die als blauwdruk kan dienen voor andere landen en hen kan helpen bij hun groei naar een hoger moreel niveau. Met zijn goedheid is Christus levend en aanwezig in de orthodoxie van onze natie, in tegenstelling tot de westerse wereld die van God is afgescheiden, wat te merken is aan de ongeldigheid van hun Heilige Sacramenten die worden gezien als producten van zelf gecreëerde genade. Dit is de reden waarom veel christelijke denominaties geen geldige sacramenten hebben, waarom alle atheïstische filosofieën in het Westen zijn ontstaan, culminerend in de komst van het communisme.’
Het Prislop klooster is al bijna zeven eeuwen lang een van de belangrijkste orthodoxe religieuze centra in Transsylvanië. Op de rechterfoto ziet u fragmenten van een muurschildering uit 1759 uit de kerk van de Heilige Drie-eenheid van dit klooster (tevens openingsfoto).
Martelaar-heilige en klerikaal fascisme
Bij de recente heiligverklaringen heeft de Heilige Synode en het Patriarchaat enkele serieuze kwesties onbeantwoord gelaten. Zo slaagde de Heilige Synode er niet in te verduidelijken of een voormalige fascist of rabiate antisemiet geselecteerd kan worden voor heiligverklaring; of hij nu een geestelijke of leek is, en ongeacht de tijd waarin hij/zij leefde en de staat van heiligheid waarin hij/zij stierf. Als iemand terechtstond en gevangen werd gezet op politieke gronden en niet voor het verdedigen van het orthodoxe geloof, kan die persoon dan beschouwd worden als een belijder van het geloof of als een martelaar-heilige?
Het blijft onduidelijk waarom patriarch Daniel de eisen van de fundamentalistische en neofascistische stemmen binnen de Roemeense orthodoxie legitimeerde; zij pleitten al tientallen jaren voor de heiligverklaring van de fascisten die in de communistische gevangenissen stierven als orthodoxe martelaar-heiligen. In sommige gevallen onthullen de documenten van de geheime politie verontrustende standpunten van de kandidaten die voor heiligverklaring in aanmerking kwamen en die op hun beurt de communistische geheime dienst informeerden over andere kandidaten voor heiligverklaring, zoals het geval is met fr. Stăniloae (‘Văleanu Ion’ is zijn Securitate-naamcode) en fr. Arsenie Boca.
De publieke debatten rond de recente heiligverklaringen van de ROK zijn nog lang niet voorbij en zouden de westerse lezer met droefheid moeten vervullen. De ROK ging de uitdaging met het hedendaagse fascisme en haar fascistische verleden aan door zichzelf op een gevaarlijk onliberaal pad te zetten dat, in plaats dat zij het klerikale fascisme veroordeelde heeft zij het tot een constitutief onderdeel van haar hagiografie gemaakt. Het is ook triest om te zien hoe het Roemeense patriarchaat de naam van pater Stăniloae, een van de meest invloedrijke orthodoxe theologen van de twintigste eeuw, heeft gebruikt om de andere namen op de lijst te legitimeren.
- Dit verhaal is overgenomen van Public Orthodoxy: Fascist Hagiographies – Public Orthodoxy
- Zie ook over dit onderwerp :Nieuwe Roemeense heiligen – Platform Oosters Christendom
- Vertaling: Christel Jansen
