De grote vraag is wat er mis ging. Hoe kon het gebeuren dat het hoofd van een van de grote christelijke kerken, patriarch Kirill van de Russisch-Orthodoxe Kerk, in zijn preken voortdurend een oorlog rechtvaardigt die wereldwijd als een misdaad, een schending van het volkenrecht wordt gezien en inmiddels bijna dagelijks beelden van verwoesting, dood en leed produceert? Hoe kunnen wij de beelden van Kiev, Boetsja, Marioepol of Charkiv verenigen met Kirills woorden van zelfverdediging en Russisch heldenmoed?
Om het simpel te zeggen, dat lukt gewoon niet. En ook de grote meerderheid van de orthodoxe kerkleiders wereldwijd heeft deze oorlog van begin af aan veroordeeld. Een van hen was trouwens metropoliet Onufrij van Kiev, hoofd van de Oekraïens-Orthodoxe Kerk van het patriarchaat Moskou, die eigenlijk Kirill als zijn opperhoofd beschouwt. Hij noemde de aanval direct nadat die was begonnen “een broedermoord, gelijk aan de zonde van Kaїn”, en “niet voor God, en niet voor de mensen te rechtvaardigen.” Aan deze positie heeft hij sindsdien niets veranderd, en veel anderen in deze kerk, priesters en zelfs bisschoppen, gingen nog een stap verder. Zij zijn er inmiddels mee gestopt om Kirill in hun liturgische vieringen en gebeden te noemen (te memoreren), wat aangeeft dat ze hem niet verder als opperhoofd willen erkennen. Er loopt dus vooral een scheilijn door de oosters christelijke wereld zelf.
Wereldbeeld
Kirill gebruikt weliswaar elementen van een wereldbeeld dat voor Russische bisschoppen en geestelijken niet helemaal nieuw is, maar hij presenteert hiervan een onverwacht ruwe en agressieve, meer geopolitieke dan echt geestelijke versie. Met de traditionele leer over oorlog, geweld en vrede van het oosters christendom is de momentele Moskouse positie moeilijk in lijn te brengen. Ze vertrekt weliswaar van daar, en gebruikt er elementen van. Er komen bepaalde elementen van de specifiek Russische visie en historische ervaring bij. Dat betreft vooral de ervaring van de Tweede Wereldoorlog. Tot voor kort ontstond uit deze combinatie een perspectief dat men in het Westen weliswaar raar kon vinden, maar dat nog wel aanknopingspunten bood voor enig begrip, en deels zelfs voor dialoog. Aan het begin van de daadwerkelijke oorlog heeft echter een breuk plaats gevonden. Wat er sindsdien door Kirill en een aantal geestelijken en theologen in de Russische kerk wordt verteld, is kennelijk ook voor een meerderheid in de Oosters-Orthodoxe wereld niet meer aanvaardbaar. Vooral aan twee punten kan dat duidelijk worden gemaakt.
Om te beginnen gaat het om de zogenaamde “Russische Wereld” (Russkii Mir). Kort gezegd is dat de moderne, met verschillende geopolitieke en historiosofische elementen voorziene variant van het “Heilig Rusland”, die volgens Kirill en zijn mede-ideologen nu verdedigd dient te worden. Enkele weken geleden hebben een aantal Orthodoxe theologen in reactie hierop een verklaring opgesteld waarin dit concept in duidelijke taal wordt afgewezen en veroordeeld. Volgens hen raakt dit concept, dat ze een “heresie” noemen, aan de kern van het kwade: het verwaarloost een christelijk universalisme, dat eigenlijk geen ruimte biedt voor exclusieve nationale verhalen, en betekent tegelijk een grove overtreding van het christelijk gebod van naastenliefde.
Er is rondom deze verklaring een discussie ontstaan, met als algemene teneur dat de tekst wel in de juiste richting wijst, maar de kern van het probleem nog steeds mist. Ook dat is waarschijnlijk terecht. De “Russische Wereld” is eigenlijk een project van de Russische overheid en bepaalde politieke, vooral conservatief-patriottische kringen; een stichting onder deze naam werd al in 2007 door president Poetin opgericht. Ze is voorzien van geldmiddelen, heeft ook vestigingen in het Europees buitenland en organiseert sindsdien culturele evenementen, conferenties en lezingen. Het project vat alle gebieden en alle mensen die beïnvloed zijn door de Russische taal, cultuur en geschiedenis als een eenheid op.
De “Russische wereld” is, anders dan inmiddels vaker gezegd wordt, van oorsprong geen “bloed en bodem”-ideologie zoals het Duitse Nazisme. Westerse commentatoren hebben het concept al met andere postkoloniale concepten vergeleken, zoals het British Commonwealth of de Franstalige Francophonie. Dat is ook niet zonder problemen vanwege inherente claims van culturele hegemonie, maar het bevat geen racisme, en beoogt ook niet noodzakelijk de revisie van staatsgrenzen.
Oekraïne en de Krim
Kirill en de Russisch-Orthodoxe Kerk hebben dit project van begin af aan – in 2007 was hij nog niet eens patriarch – ondersteund, en van hun kant ideologisch voedsel aangedragen. Dat betreft vooral de rol van het Orthodoxe christendom, dat volgens hem voor de Russische cultuur, en dus ook voor de Russische wereld, constitutief is. Daar hoort bij dat deze Russisch-Orthodoxe cultuur in Kiev is ontstaan, met de doop van de Kievse grootvorst Vladimir in 988. Kiev en het Kievse rijk van de middeleeuwen zijn dus de oorspronkelijke manifestatie van de “Russische Wereld” geweest. Vervolgens behoren ook de gebieden van het hedendaagse Oekraïne, en bijvoorbeeld van Wit-Rusland onlosmakelijk bij deze “Russische Wereld”. Oekraïne en Kiev hebben daarom voor Kirill altijd een bijzondere betekenis gehad.
Hierbij moet worden aangetekend dat Kirill en de Russische kerk deels een eigen versie van deze “Russische wereld” hanteerden. Traditioneel heeft de Orthodoxe theologie wel ruimte voor nationale tradities, zolang deze alleen onderdeel uitmaken van de ene grote christelijke traditie. Kirill heeft bij eerdere gelegenheden immers willen duidelijk maken dat hij dit concept vooral in een cultureel-religieuze zin opvatte. Bij de grote viering van het Kremlin in 2014 ter gelegenheid van de annexatie van de Krim – in Russische dictie: de hereniging – was hij daarom ook afwezig, en de administratieve structuur van de kerk werd nooit aangepast. De Krim, net zoals de zogenaamde volksrepublieken in de Donbas, bleven kerkprovincies van de Oekraïens-Orthodoxe Kerk. Van Russen en Oekraïners kon dus in termen van broers of nauwe verwanten, met een weliswaar verstrengelde, maar toch niet identieke geschiedenis worden gesproken. Ook de uitspraak van metropoliet Onoefrij, die de oorlog uiteindelijk een broedermoord noemde, valt nog in deze meer inclusieve versie van de “Russische Wereld” te integreren.
Culturele oorlog
Ruwweg sinds 2015 heeft de Russische kerk minder van de “Russische Wereld” gesproken; ook westerse toeschouwers viel dat op. In plaats daarvan werd een ander verhaal, dat eerder al wel een onderdeel van het concept was, steeds sterker. Het gaat om het idee van de “traditionele waarden”, een soort antiwesters programma tegen de – in deze visie – doorgeslagen seculiere, individualistische en alleen op egoïsme en consumptie gerichte mensenrechten. De Russische kerk ziet zichzelf inmiddels min of meer als hoofd van een conservatieve internationale, met als doel en opdracht de verdediging van “traditionele christelijke waarden”. Op deze manier, ook in de bondgenootschappen met conservatieve en fundamentalistische kringen in het Westen, bijvoorbeeld Amerikaanse evangelicalen, nam men deel aan de wereldwijde culture wars, maar van een gewapende oorlog was geen sprake.
Desalniettemin werden die visies van Kirill en de kerkleiding steeds nauwer en meer politiek. Een christelijk-universele, geestelijk-culturele dimensie raakt op de achtergrond. Ook kerkleiders opereerden met een geopolitiek scenario van bedreiging door – aldus nu de propaganda in Rusland – “het collectief Westen” (onder leiding van de VS en de NAVO). Oekraïne was, met haar Europese sympathieën sinds de Maidan, in de ogen van deze Orthodoxe geestelijken een slagveld van een “botsing der beschavingen” geworden. Ook de oprichting van een zelfstandige, autocefale Oekraïense Orthodoxe Kerk in 2019, met goedkeuring van de oecumenisch patriarch Bartholomeus, heeft hieraan bijgedragen. Zoals bekend, heeft de Russische kerk daarna de communie met het patriarchaat van Constantinopel verbroken.
Toch is de laatste stap naar open confrontatie een raadsel. Er zijn theologisch belangrijke dingen verschoven. Sinds het begin van de oorlog zijn uit Kirills verhalen alle op integratie, dialoog of minstens vreedzame competitie gerichte, en ook alle geestelijk-pastorale elementen verdwenen. Nu wordt geweld, en zelf een oorlog, goedgekeurd. Wat ging er mis op het moment dat Kirill besloot om voorbij te zien aan internationaal recht en de Oekraïners hun recht van bestaan en zelfbepaling te ontzeggen? En om tegelijk de Westerse cultuur tot gay pride parades te reduceren, zoals dat begin maart in de eerste van zijn beruchte preken, op de eerste zondag van de Orthodoxe vastentijd, gebeurde?
Geen rechtvaardige oorlog
Zelfs in het licht van de Russisch-Orthodoxe leer over de oorlog was dit niet te verwachten. Aan de vooravond van de oorlog liet metropoliet Ilarion, het hoofd van het secretariaat voor externe betrekkingen van de Russisch-Orthodoxe Kerk en als het ware haar minister van buitenlandse zaken – in deze functie is hij de opvolger van Kirill zelf – zich in een interview nog uit over de vermeende omsingeling van Rusland door de NAVO. Daarin gaf hij aan dat een oorlog geen oplossing zou zijn voor de bestaande problemen en spanningen. Hiermee was hij, enkele weken voordat de oorlog dan daadwerkelijk begon, nog min of meer in lijn met de oosterse traditie. Sommigen schrijven aan de oosterse kerken zelfs – anachronistisch gesproken – een soort traditioneel pacifisme toe. In elk geval kent het oosters christendom, en dus ook de Russische kerk geen “rechtvaardige oorlog”, zoals dat in het Westen, beginnend met Augustinus, werd ontwikkeld. Oorlog is steeds iets kwaads geweest.
Dat neemt niet weg, dat ook het oosters christendom met de morele conflicten bekend is, die uit een strikte pacifisme kunnen voortkomen. In het uiterste geval is dus zelfverdediging, en nog meer de verdediging van nabestaanden, familie, of algemeen weerlozen legitiem. Van dat recht op zelfverdediging maken de – ook in hun meerderheid Orthodoxe – Oekraïners nu gebruik. In het oosterse christendom, baserend op de geschriften van de Griekse kerkvaders, was dat wel altijd een concessie en geen rechtvaardiging. Het werd nooit systematisch uitgewerkt.
Heiligen en helden
De Russische traditie is ook bepaald door de ervaringen van de Tweede Wereldoorlog. Het was na de inval van de Duitse Wehrmacht de Russische kerk die als eerste tot verzet en verdediging van het moederland (rodina) opriep. Bij de herdenking van deze zege op het fascisme, meer nog dan op de Duitsers, werd de subtiele grenslijn naar seculier heldendom makkelijk overschreden. Terwijl de Oosters-Orthodoxe Kerk in het algemeen een ambivalente relatie heeft met opvattingen van heldendom – militaire heiligen werden meestal niet vanwege hun overwinningen, maar vanwege hun deugdzaam leven, of zelfs als martelaren gecanoniseerd – uitte de Russisch-Orthodoxe Kerk zich vooral sinds de “Grote Vaderlandse oorlog” altijd met grote eerbieding over de soldaten van het leger, die destijds ter verdediging van hun land het leven lieten.
Ook in het “sociale concept” dat de Russische kerk in het jaar 2000 samenstelde, werd in het hoofdstuk over oorlog en vrede het Bijbelse citaat Johannes 15, 13 (“Wie zijn leven voor zijn vrienden overheeft, heeft de grootste liefde”) in collectieve en patriottische zin geduid. De liefde en zelfopoffering betreft dan niet alleen een kring van persoonlijke nabestaanden, maar betekent evenzeer loyaliteit naar een abstract collectief. Dit erfgoed heeft ook sinds de val van het communisme de houding van de Russische kerk tegenover het leger en van de geestelijke verzorging bepaald. Militaire dienst stond dus – theoretisch – in het teken van opoffering en patriottisme, heldendom was niet twijfelachtig maar juist een mannelijk ideaal. De “Grote Vaderlandse oorlog” is tegenwoordig overal tussen de regels door te lezen, niet alleen in de staatspropaganda en haar vijandbeeld van de vermeende fascisten maar ook in Kirills recente preken. De toon en terminologie doen vaak denken aan oorlogspreken uit de tijd van de Tweede en zelfs Eerste Wereldoorlog. Het meest duidelijke voorbeeld is zijn preek in de nieuwe, door hem zelf in 2020 (75 jaren na het einde van de oorlog) ingewijde kathedraal van het Russisch leger. Bovendien, ook de hele iconografie van dit kerkgebouw laat een ondubbelzinnige heldencultus zien.
Het is opnieuw een verschuiving van oorspronkelijk meer inclusieve of ambivalente versies naar een ondubbelzinnige en tegelijk agressieve ideologie. Er zit tegelijk een element van secularisering in: van geestelijke concepten zoals “heilig Rusland” naar de geopolitieke versie van de “Russische Wereld”, van een christelijke ethiek naar “traditionele waarden”, van heiligenverering naar heldencultus.
Schade
De schade betreft onmiddellijk het leven van talloze mensen, maar zeker op lange termijn ook de morele waarde van de genoemde concepten. Wie zal het nu nog kunnen hebben over het vredesgezinde oosterse christendom, over een eerbiedige versie van het “heilig Rusland” of een gedegen conservatisme als inspiratie van “traditionele waarden”? Bij de genoemde discussies rondom de verklaring over de “Russische Wereld” merkte een commentaar op, dat nu eigenlijk een van de stokpaarden en geliefde projecten van Kirill – de glorie van het leger – het andere project – een christelijke Oekraïne – overvalt en verwoest.
Kortom, met meerdere traditionele concepten en wereldbeschouwingen binnen het Russisch christendom had men theoretisch wel in dialoog kunnen gaan, maar dat is er sinds de gruwelijke gebeurtenissen in Oekraïne niet makkelijker op geworden. Met Kirills geopolitiek vertekende visie is een dialoog vandaag de dag erg moeilijk.
Openingsfoto ©www.kremlin.ru
© Liberaal Christendom. Gepubliceerd met toestemming van de redactie van Liberaal Christendom. Voor meer informatie en het artikel, zie de webpagina van Liberaal Christendom hier.
