Na drie jaar staat de oorlog in Oekraïne niet zozeer in de belangstelling omdat hij zovele slachtoffers maakt, maar omdat er een merkwaardig internationaal schimmenspel wordt gespeeld over een eventueel staakt-het-vuren of zelfs een vredesakkoord. Maar wat met de rol van de Kerken in dit conflict?
‘Acht miljoen Oekraïners zijn naar het buitenland gevlucht, vijf miljoen zijn vluchteling in eigen land.’ Dat vertelde grootaartsbisschop Svjatoslav Sjevtsjoek van Kiev en Galicië, de primaat van de Grieks-katholieke kerk van Oekraïne, mij eind oktober vorig jaar bij een bezoek aan Frankrijk. ‘Anderhalf miljoen gebouwen zijn verwoest of beschadigd, genoeg om drie en een half miljoen mensen te huisvesten. 3.793 scholen en universiteiten werden verwoest of gebombardeerd, 1.736 gezondheidsfaciliteiten, 630 kerken en religieuze gebouwen.’ Intussen is deze tol alleen maar verder opgelopen.
Afgezien van deze zware menselijke en materiële tol stelt de oorlog ook de Kerken op de proef. Sjevtsjoek was enkele maanden geleden in Parijs voor de presentatie van een boekje gewijd aan ‘de Kerken en het werken aan vrede in Oekraïne’, uitgegeven onder leiding van professor Antoine Arjakovsky. De Fransman is onderzoeksdirecteur aan het Collège des Bernardins, maar zijn grootouders zijn afkomstig van de Krim en hij stichtte destijds aan de katholieke universiteit van Lviv het instituut voor oecumenische studies, waarvan hij nog altijd Senior Fellow en emeritus-directeur is.
Arjakosvky staat bekend om zijn uitgesproken standpunten over het Russisch-Oekraïense conflict. Zo heeft hij paus Franciscus al vaker bekritiseerd omdat deze traag zou zijn geweest om Vladimir Poetin als de agressor te bestempelen. De Grieks-katholieke grootaartsbisschop was in Parijs genuanceerder; kun je iets anders verwachten van de primaat van de Grieks-katholieke Kerk van Oekraïne? ‘In dienst van de vrede en de internationale samenwerking moet je een onderscheid maken tussen twee soorten neutraliteit: diplomatieke en morele.’
Opperste scheidsrechter
‘De rol van de paus is traditioneel die van opperste scheidsrechter in de christelijke wereld, wat wil zeggen dat hij “geen partij kiest” in geval van oorlog. Dat stelt het Vaticaan in staat om een belangrijke rol te spelen bij het oplossen van conflictsituaties over de hele wereld, om kanalen te creëren voor de uitwisseling van gevangenen en om het lijden van de burgerbevolking te verlichten. Zo’n diplomatieke houding is niet hetzelfde als morele neutraliteit. Wat de onrechtmatige inval van Rusland in Oekraïne bijvoorbeeld betreft, steunt de Heilige Vader steevast het slachtoffer ervan: het Oekraïense volk.’
Deze vanzelfsprekende alliantie van grootaartsbisschop Sjevtsjoek met de paus belet niet dat de woorden ‘de moed van de witte vlag’ die Franciscus in februari 2023 tijdens een interview in de mond nam, zeer moeilijk te slikken zijn voor de auteurs van het bundeltje artikelen dat Arjakovsky in oktober publiceerde. Het was alsof de paus niet alleen aanstuurde op onderhandelingen, maar zelfs op een overgave van Oekraïne aan Rusland. Hoe moeilijk moet het voor deze christelijke verdedigers van de Oekraïense zaak niet geworden zijn sinds president Donald J. Trump zijn intrek in het Witte Huis nam?
Het boekje van Arjakovsky en co. legt uit hoe een zekere oecumenische entente onder de Kerken in Oekraïne door de oorlog in een stroomversnelling kwam. Dat geldt natuurlijk niet voor de Oekraïens-orthodoxe Kerk (voorheen patriarchaat van Moskou). Het parlement in Kiev heeft vorige zomer een wet goedgekeurd die religieuze organisaties die banden hebben met Rusland, verbiedt. Deze wet is echter omstreden. Dat parlement bevond zich nochtans in goed gezelschap: bijna 350 orthodoxe theologen van over de hele wereld hebben de doctrine van de ‘Russische wereld’ zoals de Russisch-orthodoxe patriarch Kirill en zijn synode die vooropstellen, veroordeeld.
Deutsche Christen-beweging
Zeer verhelderend zijn de artikelen waarin kerkhistoricus Serhii Shumylo en William Tompson – een Amerikaan die al jaren in internationale organisaties in Parijs werkt en vele vrienden heeft aan beider zijden van het conflict – uiteenzetten hoe het discours van Kirill (geboren Vladimir Mikhailovitsj Goendjajev; in sovjettijden ook werkzaam als KGB-agent onder de codenaam Mikhailov) stap voor stap radicaliseerde. Shumylo titelt zijn artikel zelfs zonder omwegen: ‘Ordinair fascisme’ of de Russische wereld volgens patriarch Kirill. Zijn wij ons in het Westen inderdaad voldoende bewust van Goendjajevs traject sinds de implosie van de Sovjet-Unie?
De latere patriarch stond aan de basis van ‘De raad van het Russische volk wereldwijd’, die voor het eerst van zich liet horen in 1993, in een poging om de oude Russische communistische partij en haar ideologie te vervangen door een nieuw nationaal discours ter consolidering van de post-Sovjet-elites. In het presidium van deze organisatie, lange tijd als marginaal beschouwd, zit ook Alexander Doegin, occult filosoof en notoir neofascist. Deze organisatie lag aan de basis van de verklaring ‘Heden en toekomst van de Russische wereld’ die het patriarchaat van Moskou op 27 maart vorig jaar vrijgaf, en die alle elementen omvat die je in 1932-33 terugvond bij de doctrinaire documenten van de nazigezinde Deutsche Christen. Het gaat om een religieus imperialisme, doorgedreven polariseren tussen goed en kwaad, sacraliseren van xenofoob gedachtegoed en het vervlechten van Staat en Kerk.
De Deutsche Christen-beweging distantieerde zich uitdrukkelijk van de evangelische precepten over vrede, liefde en vergeving, want deze zouden een natie verzwakken. We horen al jaren dezelfde geluiden in regeringskringen in Moskou… en sinds enkele weken ook in Washington. De huidige toenadering tussen de disruptieve Trump-administratie en het dictatoriale Poetin-regime kan niemand verbazen. En net zoals het patriarchaat van Moskou Poetins dictatuur door dik en dun steunt, verzetten de machthebbers in Washington zich nu tegen elke kritiek op hun beleid uit kerkelijke hoek.
Dialoog
Het heeft geen zin nog langer te verzwijgen dat fascistoïde regeringen elkaar momenteel proberen te vinden: zowel in de Verenigde Staten als in de Russische Federatie zet de president de rechtsstaat onder druk, polariseert hij, beschimpt of vervolgt hij systematisch elke tegenstand, manipuleert hij de media, dreigt hij met verder expansionisme en laat hij geen enkele gelegenheid onbenut om internationale rechtsregels openlijk aan zijn laars te lappen. En telkens zijn er religieuze leiders – in Moskou de Russisch-orthodoxe Kerk, in Washington de evangelicals – die deze machtsgreep ‘sacraliseren’.
Geen verrassing dus dat Arjakovsky en co. pleiten voor de verwijdering van de patriarch van Moskou uit de Wereldraad van Kerken. Vraag is alleen of het allemaal zo eenvoudig ligt. Minderbroeder Vlatko Maric, aalmoezenier van Pax Christi in Frankrijk en zelf een Kroaat, schrijft over de katholieke en orthodoxe Kerken in Oekraïne door de geschiedenis heen. Die geschiedenis is bijzonder complex; Russischtalige en Moskougezinde elementen zijn daarin niet weg te denken. Alleen een betere kennis van elkaar en een doorgedreven dialoog kan de vrede bevorderen. Dit boekje is daar een goede aanzet toe.
- Antoine Arjakovsky (red.),
- Les Églises et la construction de la paix en Ukraine, (Colloques & Rencontres)
- Parijs: L’Harmattan, 160 bladzijden, € 18.
