Op het Platform Oosters Christendom verschijnt de komende tijd een drietal artikelen over de dynamische en veranderende rol van het oosters- en oriëntaals-orthodoxe christendom in Nederland. Oosterse geloofsgemeenschappen, waarvan sommige zich hier reeds lang hebben gevestigd en anderen er nog maar net zijn, weerspiegelen de bredere migratiepatronen en de invloed daarvan op het religieuze landschap in ons land. In dit deel gaat het over het behoud van lokale tradities in kerken in eigendom.
Kerken die in eigendom zijn, zoals de Griekse kathedraal in Rotterdam, de Servische parochie in Rotterdam, de Roemeense kerk in Schiedam en de Koptische gemeenschap in Bussum, dienen niet alleen als gebedshuizen maar ook als plekken van betekenisvol cultureel en religieus erfgoed. Elke parochie probeert de architectonische, iconografische en liturgische tradities uit het land van herkomst vorm te geven om zo een diepe band met hun wortels te bevorderen en hun identiteit in de diaspora te versterken.
Grieks-orthodox
De Grieks-orthodoxe Sint-Nicolaaskathedraal, opgeleverd in 1957, is gebouwd in een kenmerkende Byzantijnse stijl, met een zestien meter hoge koepel versierd met een meesterlijke afbeelding van Christus Pantocrator door Argyris Liakos (voltooid in 1995).
Het gebouw staat inmiddels op de gemeentelijke monumentenlijst en huisvest een zorgvuldig vervaardigde iconostase, die in 2002 werd vernieuwd en die de traditionele Byzantijnse iconografie laat zien van Dimitrios Kafis, bekend om zijn gebruik van 22-karaats bladgoud. Het centrale paneel wordt geflankeerd door twee pauwen bij de toegangspoort, die onsterfelijkheid symboliseren, met iconen van Sint Nicolaas, de Moeder Gods met kind, Christus en Johannes de Doper die het verhaal van heiligheid en verlossing illustreren.
De aartsengelen Michaël en Gabriël, afgebeeld op de zijdeuren, symboliseren bescherming. Het houtwerk, rijk aan snijwerk met kruizen en tweekoppige adelaars, helpt de traditionele Grieks-orthodoxe beeldtraditie te behouden. In 2018 hebben inspanningen om de artistieke integriteit van de kathedraal te behouden geleid tot de vervanging van de iconen in de koepel door Georgios Barbas.
Sinds 2023 maakt de kathedraal deel uit van het Grootste Museum van Nederland, dat bezoekers verwelkomt om het Grieks-orthodoxe architecturale en visuele erfgoed in Nederland te verkennen.
Hoofdbeuk van de Grieks-orthodoxe Sint-Nicolaaskathedraal, met de iconostase (l) gerestaureerde muurschilderingen (r)
Servisch-orthodox
De Servisch-orthodoxe kerk van de Heilige Drie-eenheid in Rotterdam is een prominent voorbeeld van de manier waarop orthodoxe gemeenschappen in de diaspora ernaar streven het religieuze en culturele erfgoed van hun thuisland te behouden en te evenaren. De parochie is opgericht in 1999 en sinds 2005 gehuisvest in een gebouw dat oorspronkelijk een protestantse kerk was. Men heeft de ruimte zo getransformeerd dat de traditionele esthetiek van de Servische orthodoxie erin wordt weerspiegeld. Deze vrijheid had de parochie omdat ze eigenaar van het gebouw is.
Er zijn aanzienlijke inspanningen geleverd om ervoor te zorgen dat de kerk niet alleen dient als gebedsplaats, maar ook als culturele brug naar Servië. De iconostase, die hierbij centraal staat, is gemaakt in de Republika Srpska, Bosnië, en de iconen zijn geschilderd door een kunstenaar in Belgrado, Servië, voordat ze naar Rotterdam werden vervoerd. Dit samenvoegen van onderdelen uit verschillende gebieden onderstreept de toewijding van de parochie aan authenticiteit; het hout mag dan lokaal worden verkregen, maar het artistieke werk is uitgesproken Servisch. De iconostase zelf kent een torenhoge structuur, ongeveer vier meter hoog, en is versierd met een breed scala aan iconen, waaronder die van de heilige Sava en de heilige Paraskeva, Balkanheiligen die vereerd worden in de Servische orthodoxie. De iconen van de Heilige Drie-eenheid, waaraan de parochie is toegewijd, en het Laatste Avondmaal domineren het centrale tafereel en weerspiegelen de ‘slava’, de feestdag van de patroon van de parochie.
Behalve met de iconostase verrijkt de parochie de banden met hun thuisland door middel van culturele activiteiten zoals Servische taallessen, waardoor de tweede generatie een sterke band met hun erfgoed behoudt. Sommige parochianen beschrijven deze kerk als een ‘echte Servisch-orthodoxe kerk’, in tegenstelling tot andere locaties, zoals die in Zeist, waar de gemeenschap ruimte huurt.
Het vermogen van de kerk om haar geërfde protestantse structuur aan te passen tot een authentieke orthodoxe ruimte benadrukt niet alleen de vindingrijkheid van de gemeenschap, maar ook hun diepe betrokkenheid bij het behoud van een Servisch-orthodoxe identiteit in Nederland. Deze toewijding komt tot uiting in zowel de fysieke versiering van hun gebedsruimte als in de onderlinge betrokkenheid die een sterk gevoel van collectieve identiteit onder de leden bevordert.
Iconostase en iconen in de Servisch-orthodoxe kerk in Rotterdam
Roemeens-orthodox
In de historische stad Schiedam vertoont de Roemeens-orthodoxe parochie van St. Gregorius de Theoloog veel overeenkomsten met de Servisch-orthodoxe gemeenschap in Rotterdam. De Roemeense parochie, opgericht in 1981 en sinds 2001 gevestigd in een negentiende-eeuwse neoklassieke kapel, is een van de negen Roemeense parochies in Nederland.
De transformatie van de kapel tot een Roemeens-orthodox heiligdom was een geleidelijk proces waarbij de collectieve inspanning van leden van de gemeenschap centraal stond. Aanvankelijk moesten de parochianen heilige iconen en liturgische voorwerpen steeds in kratten opbergen en vervoeren vanwege het vluchtige karakter van hun gebedsruimtes. Het gevoel van continuïteit (toen het kerkgebouw officieel werd aangekocht) stelde de gemeenschap in staat om zich te concentreren op het verrijken van de kapel met religieuze artefacten die geworteld zijn in de Roemeense traditie.
De iconostase van de kapel, een centraal punt in de liturgische praktijk, illustreert deze diepe verbondenheid met het Roemeense spirituele leven. Het onderste deel van de iconostase, afkomstig uit het klooster van Cozia in Roemenië, werd in 2004 ingewijd, terwijl de bovenste twee niveaus in 2010 werden voltooid door Alexandru Mociran, een gerenommeerd ambachtsman uit Maramures. Deze uitgebreide iconostase heeft 39 iconen op drie niveaus, die respectievelijk onder meer twaalf feesten, twaalf apostelen en twaalf profeten voorstellen. Ze zijn gemaakt van eikenhout en geschilderd door Monica Vasiloaia en andere iconografen.
Parochianen dragen actief bij aan het behoud en de verbetering van hun heilige ruimte door middel van donaties van iconen, kruisen en gebedenboeken, sommige overgebracht van een Roemeense parochie in Antwerpen en vele rechtstreeks uit Roemenië. Deze bijdragen, in combinatie met financiële steun voor nieuwe religieuze voorwerpen, onderstrepen een levendig gemeenschapsleven. Ook deze parochie organiseert Roemeense taallessen, waardoor de band tussen de leden van de tweede generatie en hun voorouderlijke wortels wordt versterkt.
Deze parochie dient daarom niet alleen als spiritueel toevluchtsoord, maar ook als cultureel anker voor Roemenen in Nederland en bevordert een sterke gemeenschappelijke identiteit en continuïteit met de tradities van hun thuisland.
De koptische kerk
De Koptische kerk van Maria en St. Verena in Bussum, het grootste koptische kerkgebouw in Nederland, laat de diepgaande rol van iconografie zien in het onderhouden van banden met Egypte. Deze parochie, opgericht in 2018, is versierd met een verscheidenheid aan icoonformaten die prominent aan de muren hangen of geïntegreerd zijn in de grote iconostase. Deze iconostase, die elf meter hoog en negen meter breed is, is gemaakt van hout dat in delen uit Egypte is verscheept en ter plekke in elkaar is gezet. Dit illustreert de toewijding van de kerk aan het behoud van de Koptische architectonische tradities.
De iconostase bevat tweeëntwintig iconen in neo-koptische stijl, ontwikkeld door de bekende kunstenaar en iconograaf Isaac Fanous. Deze stijl combineert traditioneel orthodoxe elementen met motieven uit de oude Egyptische kunst en symboliseert de continuïteit van het koptische erfgoed. De opstelling van de iconen omvat de Theotokos en Jezus Christus die de koninklijke deuren flankeren, met aan de linkerkant de heilige Michaël in plaats van de gebruikelijke heilige Gabriël: een mix van flexibiliteit en traditie. In tegenstelling tot de meeste koptische iconostasen waarop twaalf feesten of de apostelen staan afgebeeld, onderscheidt de Bussumse iconostase zich door de afbeelding van twaalf scènes uit het Oude en Nieuwe Testament, waarmee een kenmerkende verhalende laag wordt toegevoegd aan het iconografische repertoire van de parochie. Deze keuze weerspiegelt volgens een van de priesters de flexibiliteit als het gaat om de iconografie van de iconostase, die per parochie kan verschillen, zowel in Egypte als in de diaspora. Bovendien dient de aanwezigheid van deze scènes een educatief doel, door de jonge parochianen ermee te onderwijzen over de Bijbel en hen belangrijke elementen van de leer en tradities van hun kerk te helpen herkennen. Ondanks de keuze om een andere reeks iconen op de iconostase af te beelden, houden de leiders van de parochie en het bisdom zich trouw aan de hedendaagse iconografische stijl van de ‘moederkerk’ in Egypte, waardoor ze hun band met het spirituele en materiële erfgoed behouden.
De iconostase onderscheidt zich verder door het ingewikkelde snijwerk van kruisen en laat daarmee zien dat bij de kopten het kruis het centrale geloofssymbool is, nog veel meer dan in protestantse of katholieke tradities. Deze kruisen, in verschillende stijlen, zijn niet louter decoratief maar vooral bedoeld om de diepe spirituele betekenis van het christelijk geloof op te roepen. Visuele en tactiele elementen zorgen voor een zintuigelijke ervaring, bedoeld om de congregatie dichter bij het goddelijke te brengen.
Houten koptisch-orthodoxe iconostase (l) Bijbelse taferelen, met koptische tekst eronder (r)
Blijvende symbolen
Iconen staan niet alleen centraal bij de verering tijdens liturgieën en belangrijke feesten, maar dienen ook als kanalen voor persoonlijke en gemeenschappelijke spiritualiteit. Naast hun directe religieuze betekenis fungeren iconen als blijvende symbolen van het culturele en collectieve geheugen en zijn ze diep verankerd in de tradities en het erfgoed van de gemeenschap. Zoals socioloog Werner Binder (1979) uitlegt, in navolging van studies van socioloog Émile Durkheim (1858-1917), fungeren iconen als ‘collectieve symbolen’ die aanbidding afdwingen en heilige deugden en wonderen vertellen, waardoor ze de gemeenschappelijke banden tussen generaties versterken.
Foto’s: auteur
