Op het symposium dat het IvOC afgelopen juni organiseerde met als thema ‘Orthodoxie in beweging’ ging prof. Katja Tolstoj, Theoloog des Vaderlands in 2023, in op het basisgebod van het christendom: het uitdragen van liefde. Zelf doet ze dat via de Thuisgevers, een organisatie waarin gelovigen en leken zich samen inzetten voor Oekraïense vluchtelingen. Hieronder leest u haar verhaal.
Heeft u ooit nagedacht over hoe lang u zonder liefde kunt? Wanneer we stoppen met eten, gaat het lichaam beetje bij beetje haperen en gemiddeld na een week of drie volgt de dood. Drie dagen zonder vocht kan al fataal zijn. Maar hoe lang duurt het voordat ogen die geen liefdevolle blik ontvangen, verharden en de wereld koud en onverschillig gaan waarnemen? Op welk punt verandert afwezigheid van liefde in bittere haat en verlies van menselijkheid? Liefde is geen luxe; het is, net als eten en drinken, een basisbehoefte. De tragische gevolgen van het gebrek aan basale liefde zijn overal ter wereld zichtbaar. Met Oekraïne als vreselijk voorbeeld. Maar liefde is ook het basisgebod, het hoogste gebod van het christendom. Daarmee is het uitdragen van liefde ook de basisopdracht, de kernmissie van de kerk.
Een oorlog maakt de opdracht tot liefde veel ingewikkelder, en tegelijkertijd ook veel eenvoudiger: want dan gaat het concreet om de mensen die op onze weg komen en die wij moeten helpen, ongeacht wie ze zijn.
Kleine daden van actieve liefde
In Dostojevski’s roman De broers Karamazov zegt een van de hoofdpersonages, Ivan Karamazov, dat je alleen abstract lief kunt hebben. Want zodra iemand op je pad komt, blijkt dat hij stinkt of dat zijn ogen gek staan. Volgens een ander hoofdpersonage, vader Zosima, moet liefde juist concreet zijn: ‘Anders verval je in abstractie.’
In het beroemde hoofdstuk ‘Rebellie’ staan vijf pagina’s vol gruwelijke verhalen over het lijden van kinderen. Hiermee overtuigde Ivan Karamazov vele lezers ervan dat de hele eeuwigheid niet één traan waard is van een doodgemarteld kind. De schrijver heeft alle verhalen van Ivan uit de kranten gehaald, ze zijn dus wel degelijk op waarheid gebaseerd. Maar het zijn verhalen uit de tweede hand, en Ivan, zoals vele jonge geesten (hij is nog maar 23 op dat moment), probeert te grote problemen op te lossen, zoals een rechtvaardiging van God voor het kwaad. Zelf kent hij die kinderen niet, noch doet hij iets noemenswaardigs om zich het leed van de wereld echt aan te trekken en het actief te bestrijden.
Nu is De broers Karamazov een polyfone roman, waarin vele stemmen samenklinken zonder een door een alwetende verteller opgelegde dominante stem. Naast Ivans ‘opstand’ klinkt in de roman dan ook de oproep van starets (overste) Zosima tot kleine daden van actieve liefde.Zosima denkt vanuit het besef van verbondenheid: ’Alles is als een oceaan, alles stroomt en staat met elkaar in verbinding, je raakt het op één plaats aan – het weergalmt in het andere uiteinde van de wereld.’
Dit is wel de boodschap van Dostojevski zelf. Als je deze boodschap hoort, word je veel dieper en christelijker geraakt en gedreven tot concrete daden van liefde; zonder oordeel en zonder dat je nadenkt wie gelijk heeft. Ik geef u een voorbeeld van hoe je dit concreet kunt aanpakken, vanuit mijzelf èn vanuit de kerk.
Thuisgevers
Dit jaar ben ik benoemd tot Theoloog des Vaderlands. Vanuit die rol richt ik me op drie thema’s, die onderling met elkaar verbonden zijn:
Ten eerste: het belang van academische theologie . Dit doe ik als hoogleraar Theologie en Religie in Post-Trauma Samenlevingen en als vice-decaan van de Faculteit Religie en Theologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam;
Ten tweede, Theologie na de Goelag, Boetcha en verder;
Ten derde, mijn ambassadeurschap voor het ‘Thuisgevers’-initiatief.
De eerste twee thema’s zijn noodzakelijk omdat er in Rusland nooit een maatschappelijke beweging is ontstaan van grondige en systematische reflectie op het Sovjetverleden. Het verleden is onverwerkt. De post-Sovjet samenleving is in wezen een getraumatiseerde samenleving. Ook heeft Rusland nooit afstand genomen van zijn verleden (de Sovjet-Unie): de institutionele opvolgers van de ‘daders’ – de veiligheidsdiensten – zijn nog steeds aan de macht, Poetin voor de staat en de patriarch voor de Russisch Orthodoxe Kerk (ROK). Zij herschrijven het verleden voor nieuwe ideologische doeleinden, en misbruiken daarbij ook religie. Zo zijn de eerste twee thema’s verbonden: er is een interdisciplinaire theologie nodig om dit te doordenken. Veel van wat er nu in voormalige Sovjetlanden gebeurt, is het gevolg van het onverwerkte verleden in deze landen, met name Rusland. Zo kom ik bij het derde thema: de Thuisgevers.
Laat ik u daar een paar dingen over vertellen. Het Thuisgevers-initiatief is voor mij een toonbeeld van actieve liefde voor ontheemde mensen. Eigenlijk verdient iedere vluchteling een Thuisgever.
Thuisgevers begeleiden Oekraïners en statushouders en zorgen voor huisvesting in leegstaande gebouwen en bij particulieren. De huisvesting loopt via maatschappelijke initiatieven en organisaties, voornamelijk de kerken. Deze koppeling van publiek en private opvang voor ontheemden blijkt buitengewoon productief. De initiatiefnemers zijn de gemeente waar ik woon, Kampen (naast Kampen zijn dat IJsselmuiden en Grafhorst), en de Protestantse Kerk in Nederland (PKN).
De Kamper aanpak
In de gemeente Kampen zijn er meerdere kerkelijke opvanginitiatieven waarin kerken van verschillende denominaties met elkaar samenwerken. Voorbeelden daarvan zijn het interkerkelijke initiatief ‘Hulp4Oekraïne’ dat is begonnen bij de Hervormde Gemeente IJsselmuiden/Grafhorst (Dorpskerk). Ook vanuit de Hervormde Gemeente (PKN) ‘De Hoeksteen’ uit IJsselmuiden worden, in nauwe samenwerking met weer anderen kerken, veel vluchtelingen opgevangen onder de noemer ‘Opvang Oekraïne’.
In overleg met medewerkers van het landelijk dienstencentrum van de PKN heeft de gemeente Kampen de ‘Kamper Aanpak Ontheemden’ ook naar andere kerkelijke en burgerlijke gemeenten weten te over te brengen. ‘Kamper Aanpak” behelst kleinschalige maar kwalitatief hoogwaardige opvang van mensen, in ieder geval met eigen opgang, sanitair en kookgelegenheid. De Thuisgevers zoeken samen met een lokale initiatiefnemer naar leegstaand vastgoed, maken zo nodig samen met vrijwilligers het pand bewoonbaar, waaronder nodig kleine verbouwingen, klussen, schoonmaken, eventueel inrichten tot en met het vullen van de koelkast en een bos bloemen op tafel. Verder regelen de Thuisgevers buddy’s voor aanvullende sociale begeleiding. De formele inburgering, taalles, doorscholing, etc.) is een taak van de plaatselijke overheid / gemeente. De inburgering valt zodoende niet onder de Thuisgevers. Het projectplan ‘Samen thuisgeven – publiek-private samenwerking als uitweg uit de opvangcrisis’ is momenteel volop in uitvoering.
‘De Thuisgevers’ is een hybride en dynamisch collectief van mensen uit de dienstenorganisatie PKN, ambtenaren en zelfstandigen uit Kampen met ervaring vanuit de “Kamper Aanpak”. Met regelruimte en budget vanuit het Rijk voor het projectbureau en de lokale opvangplekken, brengen zij als pioniers en kwartiermakers van de ‘Thuisgevers’ partijen, personen en potentiële partners overal in het land samen. Ze inspireren ze en creëren een werkvorm die bijdraagt aan de lokale opvangopgave. Ook fungeren zij als vraagbaak voor ambtenaren, professionals en vrijwilligers van kerken en andere maatschappelijke organisaties in de pilotgemeenten. Afhankelijk van de vraag vanuit de kerk, gemeente of maatschappelijke organisatie, kunnen ‘Thuisgevers’ de benodigde expertise leveren. Dat varieert van advies, begeleiding, coaching, intervisie en (tijdelijk) projectleiderschap tot het ontwikkelen van praktische materialen of het oppakken en uitvoeren van concrete werkzaamheden, zoals het voeren van onderhandelingen, het opstellen van contracten, uitwerken van een fonds, uitvoeren van communicatie et cetera.
In een land als Nederland dat strak staat van de religiestress, van wantrouw aan en intrinsieke afkeer tegen geïnstitutionaliseerde vormen van religie, nemen kerken samen met lokale overheden hier een mooie taak op zich. Inmiddels doen al ruim 70 lokale overheden mee met het Thuisgevers-initiatief, in totaal gaat het om meer dan 150 maatschappelijke initiatieven. Recentelijk zijn nieuwe Thuisgeef-initiatieven gestart in Dalfsen, Oisterwijk, Haarlemmermeer, Rotterdam, Houten, Staphorst, Stichtse Vecht, IJsselstein, Westerveld. In alle Nederlandse provincies zijn meerdere Thuisgevers-initiatieven actief, alleen op de Waddeneilanden nog niet.
Zo wordt er een deeloplossing geboden voor de vastgelopen asielopvang. De doorstroming uit asielzoekerscentra bevorderen is een belangrijk doel van de Thuisgevers; daar zitten nog circa 16.000 statushouders met een verblijfsvergunning en recht op een woning. Mensen die wachten op een nieuw thuis. Voor even of voor het leven!
Daarom vangt de gemeente Kampen via dit initiatief zowel Oekraïners als Soedanezen op.
Thuisgevers slaan de brug tussen ontheemden en Nederlanders, voor mensen die zoeken naar een huis, naar een nieuw levensdoel/een bestemming. Door er een warm hart van liefde aan toe te voegen, wordt dat huis een thuis.
Ik zie wat Thuisgevers in de praktijk voor de Oekraïense ontheemden kunnen beteken, want sinds anderhalf jaar begeleid ik en draag ik zorg voor 20 Oekraïense vluchtelingen, veelal familieleden van mijn man. Het gaat om 17 vrouwen, 3 mannen en 2 kinderen uit de Donbas; 8 van hen wonen bij mij in. Het zijn mensen die door de oorlog verjaagd zijn uit hun land. Het Thuisgevers-initiatief geeft hen een warm welkom en zorgt voor een vrijwilliger die zijn of haar rol als buddy serieus oppakt. In ons geval ben ik die vrijwilliger.
Thuisgevers maken het verschil. Inmiddels hebben we voor meer dan 500 mensen al 6395 nachten een thuis geboden. Op 26 mei 2023 verbleven in de gemeente Kampen 384 ontheemden uit Oekraïne. In de tijdelijke noodopvang verblijven 80 asielzoekers. Deze groep bestaat uit 30 kinderen en 50 volwassenen. In de crisisnoodopvang in Zalkerbroek verblijven 75 bewoners. Het aantal alleenstaande minderjarige vluchtelingen in de gemeente bedraagt 20. Op Europarcs IJssel Eiland verblijven 60 vluchtelingen uit Soedan, 35 kinderen en 25 volwassenen.
Inmiddels staan we ook bij diverse ministeries goed op de kaart. Staatssecretaris Van der Burg (inmiddels demissionair) is nog niet zo lang geleden in Kampen geweest om een Thuisgevers-project te bezoeken. Hij ging op de thee bij Fizaddin en Razla Sarajzada (75 en 61 jaar) uit Afghanistan. Zij waren de eersten die via de Thuisgevers een nieuw thuis kregen; de staatssecretaris opende hun huis door een lint door te knippen. Dat was november 2022. Door de opvang van ontheemden aan de kerkelijke en burgerlijke initiatieven over te laten, gebeurt er echt iets, en snel ook. Huisvesting voor 500 mensen in de Gemeente Kampen is binnen 8 (!) maanden geregeld. Een ongelofelijke prestatie!
Kerk en overheid samen in dienende liefde
De Thuisgevers is een a-politieke (en overigens ook a-religieuze) organisatie, maar functioneert wel in een samenleving waar de gevolgen van politiek beleid zichtbaar zijn en waar de kerk een steentje kan bijdragen.
We blijven gemeenten activeren waarvan we verwachten dat de introductie van kleinschalige opvang via publiek-private samenwerking kansrijk is. Diversiteit is daarbij van belang als het gaat om de lokale “kleur”, zowel kerkelijk als politiek-bestuurlijk. We zoeken naar een actieve (kerkelijke) gemeenschap en een burgerlijke gemeente die openstaat voor deze pilot. Deze (kerkelijke) gemeenschap hoeft niet per se verbonden te zijn aan de PKN: die kan ook van een andere levensovertuiging zijn of een niet-religieuze sociale structuur hebben.
Mijn stelling luidt: de oosters-orthodoxe kerken hebben een theologische onontgonnen potentiaal hebben in de leer van de samenhang van alles met alles (denk aan de oceaan van Zosima), maar zullen hard moeten werken om die leer te implementeren. Zij moeten een sociale ethiek ontwikkelen die zij nu daadwerkelijk in de praktijk kunnen brengen middels het Thuisgevers-initiatief en daarin voor de oosters-orthodoxe kerken in diaspora een voorbeeld van actieve liefde zijn.
Kerk en overheid laten zien in dienende liefde te willen zorgen voor de ontheemden uit Oekraïne, en veel van deze mensen zijn oosters-orthodox. Laat ik terugkomen op het begin van deze lezing. Oorlogen, met al hun complexiteit en wreedheid, kunnen ironisch genoeg de essentie van dit gebod verduidelijken. Ze brengen liefde terug naar zijn meest basale vorm: het ondersteunen van en zorgen voor degenen die wij tegenkomen, zonder oordeel of voorwaarden. In tijden van conflict wordt de universele boodschap van liefde en medemenselijkheid des te urgenter en relevanter. Deze oorlog kunnen wij niet direct winnen, maar in de diaspora kunnen wij persoonlijk en kerkelijk kleine daden van actieve liefde verrichten!
