In het leven van Anastasios Yannoulatos, de huidige aartsbisschop van de Albanees Orthodoxe Kerk, staat het idee van ‘Liturgie na de liturgie’, het uitdragen van het geloof in de praktijk van het dagelijks leven, centraal. Hoe hij deze missie ten uitvoer brengt leest u hieronder. Laat u vooral inspireren door deze bijzondere bisschop.
Hoewel de oosterse-orthodoxie in West-Europa, Noord-Amerika en elders een minderheidsgodsdienst is die weinig bekend is bij niet-orthodoxen, is zij met bijna 260 miljoen gelovigen wereldwijd de op twee na grootste christelijke denominatie is. Het geloof en de traditie gaan terug tot het apostolische tijdperk en de oosters-orthodoxie wordt alom bewonderd om haar mystiek en liturgische rijkdom.
Boodschap van liefde
De laatste jaren lijkt zij echter af te wijken van haar vredesleer. Als christelijke denominatie staat bij de oosters-orthodoxie het begrip liefde centraal, vaak in de vorm van vrede. De orthodoxe liturgie is onder andere de plaats waar de centrale rol van vrede tot uiting komt. De tekst van de goddelijke liturgie die traditioneel, maar waarschijnlijk ten onrechte, wordt toegeschreven aan Johannes Chrysostomus (ca. 349-407) en die gedurende het hele orthodoxe liturgische jaar wordt gebruikt voor de viering van de eucharistie, staat vol met verwijzingen naar vrede. In de gebeden die voorafgaan aan de hoofdtekst van de liturgie wordt gesteld dat elke orthodoxe priester ‘vrede met allen’ moet hebben voordat hij de eucharistie uitvoert. Bovendien wordt God in de hoofdtekst van de liturgie gesmeekt vrede te schenken aan het ‘leven’ van mensen en aan de hele ‘wereld’. Desondanks lijkt de oosterse-orthodoxie in haar gedrag vaak meer oorlog dan vrede te steunen. Het geschil tussen de Orthodoxe Kerk van Antiochië en de Orthodoxe Kerk van Jeruzalem ‘over de jurisdictie van Qatar’, dat ertoe leidde dat ze ‘in 2014 de gemeenschap verbraken’, evenals de steun van het Moskouse Patriarchaat aan de voortdurende oorlog van Rusland tegen Oekraïne en de betrokkenheid van de Russisch-orthodoxe Kerk bij de wereldwijde cultuuroorlogen als tegenstander van LGBTQ+-rechten, zijn slechts enkele voorbeelden die het onvermogen laten zien van deze christelijke denominatie om vrede ook daadwerkelijk in praktijk te brengen.
En vrede
Toch schieten niet alle orthodoxe kerken en personen tekort en zijn er die wel degelijk vrede tot uiting brengen in hun daden. Vrede wordt ruim opgevat als het ‘ontbreken van openlijk geweld’ en, wat belangrijk is, als de inspanning om de ‘voorwaarden te scheppen waaronder de samenleving kan leven zonder angst of armoede’. Er zijn orthodoxe personen die vrede tot uiting brengen in hun acties, al halen zij lang niet altijd het nieuws. Een van hen, wiens verhaal centraal staat in dit artikel, is Anastasios Yannoulatos, de huidige aartsbisschop van de Albanees Orthodoxe Kerk. Ik wil niet alleen licht laten schijnen op deze aartsbisschop, maar vooral ook op zijn bijdrage aan vrede. Daartoe zal ik eerst de vroege en middenfase van Anastasios’ leven schetsen, waarbij ik het ontstaan en de ontwikkeling van enkele van zijn belangrijkste theologische ideeën zal volgen, en vervolgens het latere deel van zijn leven tot vandaag bespreken.
Vormingsjaren
De havenstad Piraeus in het stedelijke gebied van Athene, Griekenland, markeert het begin van de levensreis van aartsbisschop Anastasios; hier werd hij in 1929 werd geboren in een ‘vroom orthodox gezin’. Tijdens zijn vormingsjaren bezocht hij regelmatig de diensten van de Grieks-orthodoxe kerk. Maar was het was eerder wetenschap dan religie die de jonge Anastasios fascineerde. Zoals hij in een interview in 2015 uitlegt, maakte zijn fascinatie voor wetenschap echter plaats voor een diepe interesse in het oosters-orthodoxe geloof nadat hij getuige was geweest van de chaos en verwoesting van de nazi-bezetting van Griekenland (1941-1944). In die periode vermoordden Duitse troepen duizenden Grieken en leed het land onder twee dodelijke, door de oorlog veroorzaakte hongersnoden. Door de Duitse plunderingen had Griekenland niet genoeg voedsel voor zijn bevolking en stierven zoveel Grieken een hongerdood dat ‘kruiwagens de doden naar massagraven droegen’ terwijl degenen die nog leefden om voedsel bedelden en sommigen naar verluidt zelfs hun toevlucht namen tot kannibalisme.
Apostolische zending
Het is begrijpelijk dat deze afschuwelijke gebeurtenissen de jonge Anastasios schokten. In een poging om ze te duiden, wendde hij zich tot zijn eigen oosters-orthodoxe geloof en hij vond er in de boodschap van liefde en ‘eeuwige vrede’ tegengif tegen het kwaad van de oorlog. Hij omarmde het geloof dat hij van huis uit had meegekregen, alsnog vol overgave. Het was dan ook niet verwonderlijk dat Anastasios na het afronden van zijn middelbare school een bachelor in oosters-orthodoxe theologie ging volgen aan de Universiteit van Athene die hij in 1952 afrondde. Tijdens zijn studie realiseerde hij zich echter dat de Orthodoxe Kerk van Griekenland (OKG) en andere orthodoxe kerken op de Balkan vanuit nationalistische sentimenten bijna uitsluitend hun lokale christelijke bevolking dienden en zich niet bezighielden met missiewerk in het buitenland. Hij beschouwde dit als een perversie van het geloof, omdat de opvatting van de orthodoxe kerk als de ‘ene, heilige, katholieke en apostolische kerk’ niet slechts gezien moest worden als een retorische nadruk op haar ‘apostolische successie’, maar evenzeer als een plicht om te delen in de ‘apostolische zending’. Meer specifiek geloofde Anastasios dat de apostoliciteit van de orthodoxe kerk inhoudt dat van alle orthodoxe gelovigen wordt verwacht dat zij de apostelen van Christus imiteren en ernaar streven Gods liefde te verspreiden over de hele wereld en niet alleen naar de christenen binnen hun lokale gemeenschappen.
Praktisch missiewerk
Hij voelde dit zo sterk dat hij besloot zijn leven te wijden aan missiewerk, dat hij zag als de praktische uitdrukking van de orthodoxe plicht om Gods liefde op apostolische wijze onder iedereen te verspreiden. Als gevolg hiervan trad Anastasios in 1954 toe tot de Zoe Broederschap, een semi-monastieke Grieks-orthodoxe sociëteit van theologen, waar hij zich met zijn missiewerk inzette voor de Griekse jeugd. Bovendien richtte hij in 1960 het inter-orthodoxe missiecentrum ‘Porefthentes’ op, dat als hoofddoel had oosters-orthodoxe missionarissen op te leiden voor dienst buiten de landen met een orthodoxe meerderheid. Tegelijkertijd wilde hijzelf een buitenlandse missionaris worden: in 1964 werd hij tot priester gewijd en verhuisde hij voor missiewerk naar Oeganda. Zijn verblijf daar eindigde echter abrupt omdat hij al snel malaria kreeg en op doktersvoorschrift terugkeerde naar Griekenland. Dit weerhield Anastasios echter niet van zijn missionaire aspiraties. In zijn thuisland realiseerde hij zich dat de beste manier om de zaak van de missie vooruit te helpen, nu hij zelf niet als missionaris overzee kon werken, was om een robuuste oosters-orthodoxe missietheologie te ontwikkelen die ‘de weg vrij kon maken voor anderen’ om buitenlandse missionarissen te worden. Om zo’n theologie systematisch te ontwikkelen, vervolgde Anastasios zijn opleiding op postdoctoraal niveau. Tussen 1965 en 1969 studeerde hij godsdienstgeschiedenis, etnologie, Afrikakunde en missiologie aan de Duitse universiteiten van Hamburg en Marburg, en in 1970 promoveerde hij aan de Universiteit van Athene. Daarnaast raakte hij in zijn zoektocht naar een verdieping van zijn orthodoxe missiologische perspectief en door ontmoetingen met missiologen uit andere christelijke tradities, actief betrokken bij de oecumenische beweging.
‘Liturgie na de liturgie’
Vanwege zijn toewijding aan de missie benoemde de Orthodoxe Kerk van Griekenland Anastasios in 1972 tot bisschop van Androussa en vertrouwde hem de leiding over de missieafdeling toe. Bovendien installeerde de Universiteit van Athene hem als hoogleraar aan de school van de Godgeleerdheid. Als bisschop en universiteitsprofessor concentreerde Anastasios zijn onderzoek op de geschiedenis van religies en missiologie, bleef hij betrokken bij de oecumenische beweging en droeg hij bij aan talrijke conferenties die door de Wereldraad van Kerken werden georganiseerd. Op een van die conferenties in 1975 in de Armeense stad Vagharshapat introduceerde Anastasios het nu in de theologische wetenschap veel gebruikte missiologische concept van de ‘Liturgie na de liturgie’. Hiermee benadrukte hij dat de eucharistische liturgie, waar orthodoxe christenen veel waarde aan toekennen, onvolledig blijft zolang deze niet wordt toegepast in het dagelijks leven. Aangezien de gelovigen zich tijdens de liturgie geestelijk verbinden met Christus en zijn liefde, meende Anastasios dat de liturgische dienst pas voltooid kan zijn als de gelovigen na afloop van de liturgie de samenleving in het algemeen op een Christus-achtige manier dienen.
Actieve vredesstichter
Tot 1980 werkte Anastasios als theologieprofessor en directeur van de missieafdeling van de Kerk van Griekenland, maar 1981 betekende een keerpunt in zijn leven. In dat jaar stond de orthodoxe missiekerk van Oost-Afrika, die een ernstige interne crisis doormaakte, op instorten. Anastasios werd opgeroepen om waarnemend aartsbisschop te worden en te helpen bij het reorganiseren van de missie. Dit zag hij als de kans om zijn missionaire ideeën in de praktijk te brengen en een tweede mogelijkheid om zijn verlangen om missionaris in het buitenland te worden te vervullen; vandaar dat hij de uitdaging aannam en naar Oost-Afrika verhuisde. Daar concentreerde zijn werk zich op Kenia, Oeganda en Tanzania, waar hij veel nieuwe kerken bouwde en inheemse geestelijken trainde, om zo de lokale kerkgemeenschap te versterken. Anastasios’ werk in Oost-Afrika was echter niet uitsluitend gericht op christenen. Gemotiveerd door zijn ideeën dat de orthodoxe gelovigen verplicht zijn om Gods liefde te verspreiden onder alle mensen en de samenleving als geheel te dienen, streefde hij ernaar om de Oost-Afrikaanse samenlevingen een betere plek te maken en in slechts tien jaar slaagde hij erin om zeven gezondheidscentra te openen en twaalf kleuterscholen en vijf basisscholen op te richten. Op deze manier werd hij een actieve vredesstichter omdat, zoals eerder opgemerkt, vrede niet alleen moet worden gezien als de afwezigheid van oorlog, maar ook als de inspanning om omstandigheden te creëren waarin de samenleving zonder angst of armoede kan gedijen en daardoor verder tot bloei kan komen. Met zijn sociale werk dat het welzijn en onderwijs van Oost-Afrikaanse samenlevingen bevorderde, droeg Anastasios bij aan deze bloei.
Albanië
Oost-Afrika was echter niet het einde van Anastasios’ reis. In 1991 kwam er een nieuwe uitdaging op zijn pad, namelijk Albanië. Hoewel orthodoxe christenen van oudsher in Albanië aanwezig waren en er tot het begin van de jaren zestig een Albanees-orthodoxe kerk bestond, veranderde de situatie snel toen de Albanese communistische dictator Enver Hoxha (1908-1985) Albanië in 1967 uitriep tot ’s werelds eerste ‘atheïstische staat’, waarop een gewelddadige vervolging van alle religieuze groepen in het land volgde. Deze vervolging duurde tot het einde van het Sovjet-communisme in 1991. Na met succes de Oost-Afrikaanse orthodoxe kerk te hebben gereorganiseerd, werd Anastasios nu geroepen om naar Albanië te verhuizen en te werken aan de heroprichting van de orthodoxe kerk. Omdat hij geloofde dat het een orthodoxe plicht is om Gods liefde overal te verspreiden, had Anastasios geen andere keuze dan deze uitnodiging te accepteren en in 1991 verhuisde hij naar Albanië, waar hij het jaar daarop werd gekozen tot aartsbisschop van de Albanees Orthodoxe Kerk (AOK), een positie die hij nog steeds bekleedt.
Bij zijn aantreden was er van Albanese orthodoxie vrijwel geen sprake. Er waren slechts tweeëntwintig oudere Albanese orthodoxe priesters en meer dan duizend verwoeste kerken. Anastasios slaagde er echter in de AOK nieuw leven in te blazen. Momenteel zijn er zo’n 460 orthodoxe parochies, er is een theologisch seminarie dat meer dan 150 orthodoxe priesters heeft opgeleid en ongeveer zeven procent van de Albanese bevolking identificeert zich als orthodoxe christen. Tot slot heeft de AOK, met Anastasios aan het roer, zich actief ingezet voor vrede binnen de bredere Albanese samenleving door in heel Albanië centra op te richten die openstaan voor iedereen en door verschillende medische en educatieve centra te bouwen, zoals het Evangelisch Orthodox Diagnostisch Centrum en de Logos Universiteit in Tirana.
Inspirerend voorbeeld voor anderen
Samenvattend is het duidelijk dat Anastasios, in tegenstelling tot sommige oosters-orthodoxe leiders die er niet in slagen liefde en vrede te laten doorklinken in hun daden, een voorbeeld is van belichaamde christelijke liefde en vrede. In een van zijn boeken beweert hij dat het voor christenen niet alleen noodzakelijk is om na te denken over Gods koninkrijk in de hemel, maar ook om hun energie te steken in het openbaren van Gods hemelse liefde en vrede op aarde, precies dat wat hij zelf gedurende zijn hele leven heeft geprobeerd te doen.
Anastasios, die de missionaire ideeën die hij ontwikkelde als student en die hij later als professor in de theologie in de praktijk heeft gebracht en die belangrijk sociaal werk heeft verricht in Oost-Afrika en vervolgens in Albanië, is een opmerkelijk orthodox christelijk leider. Zijn leven en werk herinneren ons er op tastbare wijze aan dat de oosters-orthodoxie een vredeskracht kan zijn, zelfs al is zij vaak betrokken bij oorlogen. Daarom hoop ik dat het voorbeeld van Anastasios meer orthodoxe leiders zal inspireren om oorlog af te zweren en zich in te zetten voor vrede.
Verder lezen
- Siecienski, E. A. (2019). Orthodox Christianity: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press.
- Tsirevelos, N. (2021). Orthodox Witness or Colonialism? The Church of Albania in Modern Times. The Wheel, 24 (1), 34-41.
- Veronis, L. A. (1995). Anastasios Yannoulatos: Modern-Day Apostle. International Bulletin of Missionary Research, 19 (3), 122-128.
- Yannoulatos, A. (2010). Mission in Christ’s Way. An Orthodox Understanding of Mission. Brookline, MA: Holy Cross Orthodox Press.
