Michail Gorbatsjov, de voormalige partijleider van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie (CPSU), tegelijk de eerste en ook enige president van de Sovjet-Unie, overleed op 30 augustus 2022, op 92-jarige leeftijd. De echo die zijn overlijden in de Russische media heeft opgeroepen was over het algemeen niet groot, maar toch her en der een aanleiding om op zijn historische rol te reflecteren. Ook religieuze leiders van bijna alle religiegemeenschappen in de grote Russische Federatie betuigden hun medeleven, zoals de voorzitter van de Russische organisatie van baptisten, de opperrabbijn en de groot-moefti, het hoofd van de Russische Raad van Moslims. Naast expressie van medeleven tegenover de nabestaanden uitten de religieuze leiders waardering voor de rol, die de partijleider in de jaren ’80 in de laatste periode van de Sovjet-Unie speelde. Centraal bij zijn verdiensten, aldus een gezamenlijke noemer bij alle statements, stond de nieuwe vrijheid van religie. Gorbatsjov had uiteindelijk een einde gemaakt aan de geschiedenis van vervolging en repressie tegenover geloof en religie, die decennialang een kenmerk was geweest van de Sovjetideologie en het interne politieke beleid. Onder Gorbatsjov begon dus menig verhaal van weer opstaan, een verrijzenis van geloof en het vrijkomen uit catacomben en strafkampen.
Alleen vanuit de Russisch-Orthodoxe Kerk, die formeel qua aantal gelovigen de grootste religieuze organisatie van de Russische Federatie is, blijft het opvallend stil. Patriarch Kirill, die eigenlijk zelf een aanzienlijk aandeel van zijn kerkelijke carrière in de Sovjet-Unie beleefde, wijdde geen enkele zin aan het overlijden van de voormalige Sovjetleider en politicus. Dat wekte bij sommigen wel verbazing op. Immers, bij het overlijden van andere waardigheidsbekleders, zoals de omstreden populistische leider van de liberaal-democratische partij, Vladimir Zjirinovskij, die in april overleed, formuleerde Kirill bij het overlijden van Zjirinovskij wel een officieel statement. Sommigen zochten een verklaring in het feit, dat Zjirinovskij op het moment van overlijden nog steeds een officiële functie bekleedde, en daarom op een officiële betuiging van deelneming mocht rekenen. Maar ook de dochter van de radicale nationalistische filosoof Aleksander Doegin, die in augustus 2022 slachtoffer van een moordaanslag werd, kreeg een reactie van het patriarchaat. Ook bleven de kerkelijke media opmerkelijk stil. Het liberale portaal Pravmir publiceerde een neutrale melding met een korte biografie, maar zonder veel reflectie.
Meer ruimte, ook al met enkele weken vertraging, wijdde de orthodox-conservatieve radiozender Radio Radonezh aan de persoon en het werk van Gorbatsjov. In een interview van iets meer dan een uur vertelde Andrei Kostriukov, kerkhistoricus aan de Orthodoxe Sint-Tichon Universiteit te Moskou, over de positieve en negatieve aspecten van Gorbatsjovs beleid. Bijna gelijk aan de religieuze leiders van andere organisaties beoordeeld Kostriukov de bevrijding, het door Gorbatsjov verklaarde einde van vervolgingen positief. Maar wat de – wel eens gedoopte, maar verder niet met de kerk verbondene – partijleider volgens Kostriukov niet begreep, was dat er voor het herstellen van het oude Rusland, met zijn orthodoxe traditie, nog meer nodig was dan alleen het wegnemen van restricties.
Vervolgens kwam de Russische kerk in moeilijk vaarwater. Inderdaad werd de nu volgende periode gekenmerkt door allerlei concurrentie op de religieuze markt, door sekten en vooral evangelische bewegingen, die een grote aantal gelovigen konden weglokken. Tegenover de kleine, eerder als opslagruimte of schuur benutte, kerken stonden de massaevenementen in een stadion met Amerikaanse prekers, zoals Billy Graham. De laatste religiewet van de Sovjet-Unie in 1990, door Gorbatsjov getekend en verdedigd, was het meest liberale sinds decennia, en werd daarna ook door de Russische Federatie overgenomen. Daarin staat dat iedereen, ongeacht zijn of haar religie, gelijk is voor de wet.
Bij traditionalisten, en dus niet alleen in het perspectief van deze orthodoxe kerkhistoricus, is de blik op de hervormingen onder Gorbatsjov in de jaren ’80 ambivalent. Hij nam de repressies weg, en stond zelfs grote vieringen toe naar aanleiding van het duizendjarige jubileum van de doop van de Kievse grootvorst Vladimir in 988, waarmee volgens de Russisch-Orthodoxe traditie de eigenlijke Russische geschiedenis begon. Op een gegeven moment, zoals blijkt uit talrijke verklaringen van zowel partijleiders als kerkelijke hiërarchen uit die tijd, wilde de partij zelfs het morele potentieel van de gelovigen gebruiken voor de hervormingen in staat en samenleving. De nadruk op morele waarden, vandaag de dag kenmerkend voor het perspectief van kerkleiders, begon onder Gorbatsjov. Maar evenwel dankt de Grieks-katholieke Kerk in Oekraïne, sinds de tijd van Stalin een catacombenkerk, haar weertoelating aan een bezoek van Gorbatsjov bij paus Johannes Paulus II in 1989. Ook deze Oekraïense kerk heeft haar oorsprong in Kiev. Hiermee begon dus ook in Oekraïne een tijd van concurrentie. De nieuwe vrijheden zorgden in kerkelijke optiek vooral voor problemen.
Eerder, en in andere contexten, werd de persoon van Gorbatsjov in kerkelijke kringen geenszins geïgnoreerd. De grote ‘Orthodoxe Encyclopedie’, die sinds 2000 onder auspiciën van het patriarchaat van Moskou wordt gepubliceerd (tot nu toe verschenen 52 banden), bevat een uitvoerig artikel over het leven en werk van Gorbatsjov. Het artikel eindigt met de conclusie dat er met Gorbatsjovs aftreden als president en het ineenstorten van de Sovjet-Unie in 1991, er voor de kerk een einde kwam aan een periode van repressies en vervolging. Gorbatsjov is, aldus bekeken, vooral een persoon van een geleden periode.
Met de overgang die de hervormingen van Gorbatsjov hebben ingeleid, hebben veel kerkelijke kringen dus kennelijk nog steeds moeite. Met de overgang naar de vrijheid mogelijk ook.
Afbeelding: Michaïl Gorbatsjov in 1987. ©RIA Novosti archive, image #850809 / Vladimir Vyatkin / CC-BY-SA 3.0
