Op vrijdag 28 juni jl. vond voor de tweede keer de jaardag van het Platform Oosters Christendom plaats. Op dit jaarlijks terugkerend symposium wordt een specifiek thema dat speelt binnen het oosters-christendom, belicht voor een breed publiek van geïnteresseerden. Dit jaar was dat het actuele en zeer relevante thema Trauma & Healing. Een onderwerp dat nu, met de komst van vele oosters-christenen uit oorlogsgebieden naar ons land, extra aandacht behoeft. Niet in de laatste plaats omdat de geloofstraditie kan bijdragen aan het helen van de traumawond.
De eerste lezing kwam van dr. Michael Bakker, priester van de Orthodoxe Heilige Nikolaas van Myra parochie in Amsterdam, rector van het St. Irenaeus Instituut en redacteur van het Platform, en had als titel: Liturgische Heling in de Orthodoxe Praktijk: een beschouwing. Michael merkte op dat binnen de orthodoxie, in tegenstelling tot bijvoorbeeld het katholicisme en protestantisme, de (liturgische) praktijk meestal op de eerste plaats komt. Hij verhaalde over een casus uit zijn eigen praktijk waarbij hij een Oekraïense man bijstond die op sterven lag in het ziekenhuis. Net als in de andere christelijke tradities gaat het bij een orthodoxe stervensbegeleiding om het bijstaan van de stervende op zijn/haar reis naar een volgend leven, om de genezing van de ziel en de scheiding van het lichaam. Liturgisch gaat het dan om het waken bij de stervende middels de Panichida, dat letterlijk ‘de hele nacht’ betekent. Michael Bakker ervoer zelf hoe de stervende en de andere aanwezigen door de deze dienst tot rust kwamen. Volgens hem bestaat pastorale begeleiding uit meer dan een gesprek met de stervende en/of de nabestaanden, maar gaat het om de kracht van het gedeelde ritueel en om het begeleiden van de menselijke ziel op haar reis naar het eigen mysterie en naar God, het letterlijk een- of heel maken van de ziel met zichzelf en met God. De priester vervult hierin de rol van mystagoog wat letterlijk betekent: ‘Degene die in het mysterie voert’.
©Vincent van Buuren
Hij ging verder in op de verbanden met de moderne psychologie en het denken van C.G. Jung, die ook verwijst naar dezelfde elementen: mysterie, passie en trauma. Ook al weten we nu veel meer over pijn en trauma dan in de tijd van Jung, toch kan religie hier een belangrijke rol in spelen middels de liturgie, het geestelijke gesprek en de biecht. De priester heeft hierin ook de taak om door te vragen, zeker als de gelovige misbruik heeft ervaren en zich hier misschien zelf schuldig aan voelt. Het kan ook zijn dat de gelovige met woede ergens op reageert of in verslavingen vlucht om de pijn maar niet te voelen. In al zijn handelen is de priester gericht op het helen, het eenmaken van de drie krachten van de ziel (hier verwees de spreker naar Plato en zijn indeling van de ziel in het denken, verlangen, en de de levenskracht) en de verzoening met de omgeving of de dader.
Rolconflict bij veteranen
De tweede spreker van de dag was Sanneke Brouwers MA die het thema vanuit de praktijk van de krijgsmacht benaderde. Sanneke Brouwers is werkzaam als aalmoezenier – geestelijk verzorger – bij het leger en is bezig met de afronding van haar promotieonderzoek over morele trauma’s bij militairen. Zij ziet trauma’s niet alleen als fysieke, maar ook als mentale en zelfs morele wonden. Een aalmoezenier heeft verschillende taken volgens Sanneke: het voeren van pastorale gesprekken, het bijdragen aan de morele en religieuze vorming van de militair door het zien van de mens achter de militair en zijn morele kompas, het dienen als thermometer van de krijgsmacht en het organiseren van bezinningsdiensten. Als aanleiding voor haar promotieonderzoek benoemt ze dat de zorgcyclus rondom de uitzending van militairen een morele component miste. Militairen ervaren vaak een discrepantie tussen hun waardensysteem thuis en wanneer ze op missie zijn, wat Sanneke aanduidt als ‘rolconflict’. Na terugkomst van hun missie worstelen de militairen met vragen rondom schuld en schaamte; vaak weten ze wel wat goed is, maar werd hun tijdens de missie opgedragen om precies het tegenovergestelde doen. Veel morele trauma’s komen voort uit zo’n rolconflict, concludeert Sanneke dan ook in haar proefschrift. Ook merkte ze dat ‘normale’ psychologische therapieën die bij PTSS vaak worden toegepast, zoals EMDR, vaak niet goed werkten bij deze doelgroep, juist vanwege deze morele component. Het hele verhaal van Sanneke kunt u hier vinden: Aalmoezenier in het leger: thermometer in de eenheid én moreel kompas. – Platform Oosters Christendom
Petre Maican en Sanneke Brouwers ©Vincent van Buuren
Theologie en trauma
Als derde spreker die het thema weer meer vanuit de orthodoxe theologie bekeek, trad dr. Petre Maican op, redacteur van het Platform en vertrekkend staflid van Instituut voor Oosters Christendom (IvOC). zijn verhaal ligt dichtbij zijn onderzoeksthema: theologie over mensen met een beperking, maar nu toegespitst op trauma en hoe de orthodoxe theoloog Pavel Florenskij hierover denkt. Diens ideeën vergelijkt Petre vervolgens met die van de protestantse theologe Shelly Rambo. Volgens Florenskij is trauma het gevolg van een kloof tussen een concept en de realiteit. Ons intellect probeert deze kloof te dichten. Als dit niet lukt kan dit een gespleten geest opleveren. Volgens Florenskij is het van belang een trauma binnen de cultus te integreren en gaat het vooral om een gemeenschappelijke praktijk van het getuige zijn van het trauma. Rambo gaat er daarentegen vanuit dat het vertellen van verhalen helend werkt. Het artikel van Petre vindt u hier: Trauma en het helende potentieel van aanbidding – Platform Oosters Christendom
Theologie van verzoening
Na de pauze was er tijd voor vragen die niet alleen bij de vragenstellers veel losmaakten. Zo ging het gesprek al snel over hoe er nagedacht kan worden over een collectief nationaal trauma, zoals dat in Servië en Kosovo. Welk potentieel hebben kerken ten aanzien van dit soort collectieve trauma’s? Met name de erkenning van zo’n trauma bleek door de sprekers belangrijk te worden gevonden voor heling, erkenning en herdenken. Daarom blijkt ook de Armeense genocide een trauma te blijven – omdat er niet over gepraat mag worden: een theologie van verzoening is erg belangrijk.
Een andere vraag betrof de orthodoxe praktijk ten aanzien van niet gedoopte kinderen of zelfmoord. In sommige kerken wordt hier heel dogmatisch mee omgegaan en mag de ongedoopte of zelfmoordenaar niet op kerkelijke grond begraven worden. Volgens Michael Bakker benaderen priesters dit juist heel verschillend. Hij pleit voor een creatieve omgang met deze dogma’s met een kleine d. Te grote striktheid ten aanzien van de regels komt vaak voort uit het gebrek aan opleiding van de betreffende priester. Hij benadrukt wederom het belang van het doorbreken van het zwijgen, net als bij de collectieve trauma’s. Dit is nodig om überhaupt bij erkenning aan te komen. Trauma en heling zijn misschien te zware en klinische termen: een kerk kan hieraan voorbij gaan en de nadruk leggen op verzoening.
Na deze indrukwekkende lezingen en discussie werd er tijdens de borrel nog lang gesproken over het thema. De lezingen zijn opgenomen in het dossier Trauma & Healing op het Platform, dat ook met nieuwe verhalen en inzichten aangevuld zal worden.
Napraten tijdens de borrel. ©Vincent van Buuren
De Platformdag werd afgesloten met een oproep Vriend van IvOC te worden en het Platform ook financieel te ondersteunen om een voortzetting mogelijk te maken.
Openingsfoto: IvOC directeur Alfons Brüning opent de tweede Platformdag. ©Vincent van Buuren
